مقدمه
ورزش عرصه فعاليت های الگومند، ساختارهای(هنجارهای) اجتماعی و روابط ميان نهادی(Inter Institutional) است. زورخانه ها در طول تاريخ، مؤثرترين نهادهای اجتماعی و فرهنگ ايرانی بوده اند. زورخانه در دوران پر فراز و نشيب تاريخ ايران در رهبری نهضت های آزادی خواهی و ترويج فرهنگ، فتوت و جوانمردی نقش مهمی را در تربيت مردم بر عهده داشته است. نهاد زورخانه با کارکرد اجتماعی خود، نقش با اهميتی را در حفظ هويت فرهنگی، يکپارچگی و ايجاد مشترکات فرهنگی محله ها و به تبع آن شهرها ايفا کرده است.
در اين مقاله سعی شده، به نقش زورخانه در بازشناسی هويت فرهنگی و تعلقات اجتماعی محله (به عنوان پايه و بنيان اجتماع شهروندی) پرداخته شود. لازم است در طراحی مبانی، الگوها و روش های توسعة محله ای، به زورخانه ها به مثابة چشم انداز توسعه پايدار شهری، توانمند سازی و افزايش ظرفيت ها و ارتقای کيفيت زندگی شهروندی نگاه ويژه ای شود. ضروری است که مديريت شهری با عزمی ملی نقش مهم تری را در اين زمينه ايفا کند. اين مقاله با توصيف واقعيت های موجود، بر اساس مطالعات اسنادی به بررسی و طرح سوالاتی چون نقش زورخانه ها در بازشناسی هويت فرهنگی و تعلقات اجتماعی، حفظ و احيای مناسبت ها، آيين ها و ميراث فرهنگی و باز توليد سرمايه های فرهنگی در محله های شهری می پردازد.
ورزش، واقعيتی اجتماعی
پويايي گروهی، نيل به هدف از طريق سازمان (نهاد) های اجتماعی، خرده فرهنگ ها، فرايند رفتاری، پيوستگی اجتماعی، نابرابری ساخت يافته، جامعه پذيری و شبکه های سازمانی از مؤلفه های جامعه شناختی هستند که می توان در محيط های ورزشی به مطالعه آنها پرداخت. پيش فرض اين نگرش اين است که ساختار يا اشکال رفتار و تعامل موجود در محيط های ورزشی شبيه رفتار و تعامل موجود در ساير زمينه های اجتماعی هستند. به عبارت ديگر، ورزش همانند ديگر نهادها، جهان کوچکی از جامعه و محصول يک واقعيت اجتماعی و منحصر به فرد است. ورزش دارای آن رمز، احساس غم همراه با شادی، فکر کردن به حوادث، تثبيت فرهنگی انگيزه های آرمانی است. شايد هيچ فعاليت ديگری چنين تناقض آميز، امری جدی به امری غير جدی، تفريح و نشاط را با شدت و قوت و امر ايدئولوژيکی را با امر ساختاری ترکيب نمی کند. در اين راستا بازی ها و ورزش های سنتی
(Games and Traditional Sports, Play) و بازی های بومی و محلی (Native) از زمان های گذشته، به عنوان وسيله ای در ايجاد انگيزة حرکت، تلاش برای آمادگی جسمانی و لذت بردن از تفريحات، زمينه مناسبی را جهت گسترش سلامتی افراد در گروه های سنی مختلف مردم فراهم کرده است.
انقلاب صنعتی و تغييرات الگوها
انقلاب صنعتی علاوه بر تغييرات بسيار در زندگی مردم، موجب افزايش سريع نظام های ارتباطی جديد شد. در دوران جديد، ايجاد هماهنگی و تلاش برای رسيدن به استانداردهای بين المللی در زمينه های مختلف و ارائه خدمات و مراقبت های سلامتی و ورزشی به عنوان يک نياز اساسی، ملموس و محسوس می شود. مجموعه اين تغييرات، الگوها و روش های توسعه محله ای، بازی ها و ورزش های سنتی را نيز تحت تأثير خود قرار داده است. (1)
با ورود ورزش های جديد که عمدتاً مبدأ و منشا آن کشورهای غربی بود، بازی های جديدی که از پوشش وسيع رسانه ای – به ويژه برنامه بازی های المپيک- برخوردار بودند، ورزش های سنتی را در سايه قرار دادند. (2)
در ايران نيز ساختار سنتی جامعه بر اساس الگوهای غربی از سال 1300 به بعد تغيير يافت و موجب گسستگی سنت پهلوانی شد. (ميراث پهلوانی صفحه 28). در اين راستا ورزش زورخانه ای نيز در دهه های گذشته مورد هجوم ورزش های جديد و بين المللی قرار گرفت. به ويژه از جهت سخت افزاری دارا بودن محيطی مناسب و جذاب و نرم افزاری، داشتن مقرراتی کارآمد، برنامه ريزی، مديريت و ساختاری مناسب، اداری و اجرايي را با مشکل رو به رو کرد. به طوری که ورزش های زورخانه ای در رقابت با ورزش های جديد از توانايي کمتری برخوردار شد؛ در نتيجه بسياری از زورخانه های قديمی در معرض زوال قرار گرفتند و برخی از آن ها تغيير کاربری يافتند. (پژوهش بررسی زورخانه های تهران).
بر اساس اين پژوهش – که در سال 1354 انجام شده است- بيشتر زورخانه های عمومی تهران مالکيت استيجاری داشته و به طور کلی بيش از 70 درصد ساختمان زورخانه های تهران، قديمی و فرسوده بوده و احتياج به بازسازی اساسی داشته اند. آمارها نشان می دهند بسياری از اين خانه های فرهنگ و نيرومندی محلات، به جهت عدم حمايت های لازم سخت افزاری و نرم افزاری، موفق به جذب مخاطب نشده اند. فقدان يک نظام حمايتی و نظارتی و منابع مالی که در اختيار مديران و مرشدان باشد، امکان برنامه ريزی و اداره کارآمد زورخانه ها را فراهم نکرد و زورخانه ها دچار رکود شده يا در معرض تعطيلی قرار گرفتند. مختاری در کتاب ميراث پهلوانی می نويسد: ((از سال 1324 که کشتی پهلوانی به ميدان می رود، گود زورخانه از پهلوان خالی می شود. زورخانه اصلی ترين پشتيبان و مهم ترين محرک اقتصادی خو يعنی پهلوان و مجموعة مناسبات پيوسته به پهلوان را از دست می دهد. از اين پس زورخانه داران حرفه ای (ورزشکاران گمنام و علاقه مند) و مرشدان هستند که زورخانه داری می کنند.))
ضرورت توجه به طراحی زورخانه ها در ساختار اصلی محله های شهری
زورخانه ها به عنوان يکی از کهن ترين باشگاه ها و سازمان های ورزشی جهان مطرح هستند و به گفته “ادوارد براون” شرق شناس معروف انگليسی، “قدمت زورخانه ها به دوران باستان می رسد.” اما متأسفانه اين ميراث فرهنگی و گوهر ارزشمند فرهنگی و ورزشی فاقد جايگاه واقعی خود در ساختار اصلی طراحی محله های شهری است. خصلت های جوانمردی يکی از شاخص های جلوه های ميراث معنوی فرهنگ پهلوانی ايرانی بوده است که در دوره های مختلف تاريخی به نام های “عياران”، “فتيان”، “کلوها”، “شاطران”، “کاک ” ها و … متجلی شده است. اين سنت ها در دوره های مختلف ريشه در فرهنگ اهل حرفه و کار داشته و عمدتاً از جامعه های شهری برخاسته است.
بنای زورخانه ها در گذشته در مجاورت بازارها و مراکز اقتصادی قرار داشت، اما توسعه بی رويه خانه سازی در شهرها، بسياری از زورخانه ها را نيز در بر گرفت و موجب افول نقش و کارکردهای بهتر اين ورزش و چه بسا موجب بروز مزاحمت برای خانه های همسايگان اطراف شد. پژوهش ها نشان می دهد مجتمع های مسکونی نيز که در طراحی نقشه ها حريم کافی برای واحدهای آپارتمانی منظور نکرده اند, موجب نارضايتی ساکنان آن خواهند شد. (زايسلو و گريفين، همان منبع)
ضرورت طراحی محيطی در فضايي مناسب با کارکردهای محلی می تواند از اولويت های مديران و برنامه ريزان توسعه پايدار شهری باشد. رعايت جنبه های زيبايي شناختی در طراحی و پيش بينی حريم های لازم و دسترسی های مناسب برای جذب مخاطبان اصلی، کاملاً ضروری به نظر می رسد.
به گفته لانگ (Lang؛ 1987,1988) عموم معماران توافق دارند که ساختمان ها و ديگر محيط های معماری با يد سه هدف اصلی را تحقق بخشند. (فرهنگ معماری شماره 17)
مناسبت (Commodity) غايت کارکردی طرح ساختمان و اينکه به چه منظوری ساخته می شود.
استحکام (Firmness) به معنی يکپارچگی ساختاری يا دوام آن است.
خوشايندی(Delight) که با مسايل زيبايي شناختی سروکار دارد.
يکی از اهداف اوليه هر طرح ايجاد واکنشی لذت بخش در استفاده کنندگان هر طرح است. تحقيقات نشان می دهد محيط های جذاب و تزيين شده احساس بهتری را در مردم ايجاد می کنند. (Maslo& Mints)
در تحقيق ديگری که توسط شرود (Sherrod) و همکاران در سال 1978 انجام شده، نتيجه گرفته شده در اثر دلپذير بودن محيط و روحيه خوبی که ايجاد می شود، ميل مردم به ياری يکديگر افزايش می يابد و مردم در فضاهای دلپذير به سخن گفتن با يکديگر بيشتر راغب هستند. چنين منظوری فقط به عهده معمار نيست؛ بنابراين لازم است معمار با متخصصان و اهل فن همکاری و مشورت داشته باشد.
چنانچه برای شما فرصتی پيش آمده باشد که از زورخانه ها بازديدی داشته باشيد، حتماً مشاهده کرده ايد که از اين جهت زورخانه ها دارای قابليت مطلوبی هستند و آداب و رسوم و ساختار اين ورزش فرصت های بسيار مناسبی را در جهت تقويت هويت فرهنگی و تعلق اجتماعی در محله های شهری ايجاد می کنند.
بازشناسی هويت فرهنگی و تعلقات اجتماعی
بازشناسی هويت فرهنگی و تعلق اجتماعی در محله های شهری يک ضرورت اجتماعی و فرهنگی است و در جهت پيشبرد اهداف استراتژيک مديريت شهری نقش بسيار مهمی دارد. زورخانه ها می توانند از جنبه فرهنگی و اجتماعی, به عنوان ميراث فرهنگی ارزشمند نياکان يکی از عوامل اصلی هويت بخش محله های شهری با ارائه جذابيت های تاريخی، فرهنگی و اجتماعی خود در شناساندن ارزش ها به اهالی محله ها حتی به گردشگران نيز مفيد واقع شوند. اماکن تاريخی و فرهنگی هر جامعه ای نشان دهندة هنجارها و ارزش های جامعه است و به نوعی هويت فرهنگی و اجتماعی جوامع را شکل می دهند. هويت فرهنگی و اجتماعی (Cultural and Social Identity) در برگيرندة اصل و منشا فرهنگ هرجامعه ای است. به طوری که کيستی و چيستی هر جامعه ای را به وضوح نشان می دهند. اين هويت از خردترين جزء فرهنگی و اجتماعی شروع می شود و تا مؤثرترين و بزرگترين جنبه فرهنگی و اجتماعی را در بر می گيرد. ميراث فرهنگی در نقش يک عامل هويت ساز بيانگر چيستی و کيستی يک جامعه يا يک شهر و روستاست و چون با زندگی مردم آميختگی دارد، پس پديده ای زنده است.
يک اثر تاريخی و فرهنگی می تواند باعث لذت بردن انسان ها از زيبايي و هنر شود. اين نگاهی است که از قديم وجود داشته است و در زمان فعلی شدت بيشتری گرفته است.
پروفسور “پل جارتير” متخصص بازی های بومی و سنتی از کشور کانادا، در سومين سمپوزيوم آشنايي با مبانی علمی و فرهنگی زورخانه می گويد:
(( نظامات ورزش باستانی نشان دهندة ترکيب کامل حرکات موزون، جوانمردی، زيبايي و نيکی است. اين حرکات، ذهن و روح را همانند جسم با خرد، درستکاری و قدرت هماهنگ پرورش می دهند. از ورزشکاران خواسته می شود، به عنوان نگاهبان ارزش های اخلاقی، قومی و عارفانه ايرانی عمل کنند. آنها از قدرتمندان دعوت می کنند تا با تواضع به اجتماع خود خدمت کنند. اين ارزش ها نشان دهندة بالاترين سطح آرمان هايي است که يک انسان می تواند از آنها پيروی کند. وفاداری، شجاعت و فداکاری، انسانيت، تواضع و ديگر خواهی؛ اين ارزش ها باعث جذب من به سوی ورزش باستانی شده است.))
بررسی و مطالعات نشان می دهد که ورزش های زورخانه ای، آثار مثبت ورزشی فراوانی دارند، از جمله:
1- ورزش های زورخانه ای از جنبه های زيبايي شناسی، فرهنگی و هنری برخوردار هستند.
2- در تقويت قدرت، استقامت و هماهنگی عضلات و اسکلت بدن و قلب و عروق مؤثر است.
3- برای سلامتی و آمادگی جسمانی اقشار مختلف مردم مفيد و مؤثر است.
4- در دستيابی به کيفيت زندگی بهتر کارايي دارد.
5- ساختار ارزشی و فرهنگی آن –که مبتنی بر فتوّت، جوانمردی، صفا و ادب و هنر است- می تواند به عنوان يک ورزش و ابزار تربيتی جزيي کليدی از زندگی اجتماعی باشد و از طريق يک مسير مفّرح و مشارکتی مردم را به هم نزديک کند.
6- ورزش های زورخانه ای می توانند با مراسم های متنوعی چون “گلريزان”ها و مراسم تجليل از بزرگان و پيشکسوتان و مفاخر، در خلق روابط اجتماعی و بنا نهادن ارتباطات و ارتقای رابطه انسانی بين افراد و گروه های محلی کمک کنند و اقدامات خيرخواهانة داوطلبان را تقويت کنند و به ساختن سرمايه های اجتماعی و تقويت ساختار جامعه ياری برسانند.
7- ريتم ضرب و زنگ مرشد، در اجرای ورزش های زورخانه ای بسياری از مفاهيم اساسی در تعليم و تربيت را مانند لذت بردن از تلاش و فعاليت های بدنی (Joy in Effort) و عالی بودن يا عالی شدن شخص (Excellent oneself)، بازی های جوانمردانه يا منصفانه (Fair Play) ، دوست داشتن ميهن (Love of the Country) ، احترام به ديگران (Respect for Others) , همچنين اهميت تربيت متعادل جسم و روح (Balance between body and mind) را که از مفاهيم ارزشی مکتب تربيتی المپيک است, به شکل مناسبی در رفتار ارائه و نهادينه می کند.
8- اين ارزش های موجود در فرهنگ خودی ضمن آنکه مورد استقبال فطرت های پاک انسانی است و مورد اقبال مردم واقع می شود, می توانند در تقويت هويت فرهنگی و تعلق اجتماعی در محله های شهری مانند گذشته مؤثر واقع شوند.
9- اين ارزش ها می توانند به عنوان عنصری مهم در روزآمدسازی نقش و کارکرد عناصر و فضاهای فرهنگی و اجتماعی محله های شهری نقش مهمی ايفا کنند.
10- احيای زورخانه ها طلب ايام به عنوان يک ضرورت عامل مؤثری در توسعه پايدار انسانی است و به زندگی با استانداردهای شايسته و قادر شدن به مشارکت در زندگی اجتماعی و قابليت های مورد نياز کمک می کند.
نتيجه گيری
شناخت و توجه به نقش زورخانه ها، در مبانی، الگوها و روش های توسعه محله ای به مثابه چشم انداز توسعه پايدار شهری است.
اين توجه و شناخت می تواند در توانمندسازی و افزايش ظرفيت ها و ارتقای کيفيت زندگی مؤثر واقع شود. نقش مديريتی شهری در احياء، حفظ و توسعه اين ميراث فرهنگی در شيوه های حفظ و بازسازی مناسبت ها، آيين ها و ميراث فرهنگی محله ای و باز توليد سرمايه های فرهنگی و پهلوانی دارای کمال اهميت است.
توصيه می شود در طراحی محيط زورخانه های جديد با استفاده از نظر معماران و طراحان شهری، متخصصان و صاحبنظران ورزشی, احداث زورخانه ها در مجاورت بوستان های شهری، مراکز فرهنگی، تفريحی و تاريخی با امکان دسترسی های بهتر و پرهيز از مزاحمت های صوتی احتمالی و تردد مناسب تر مراجعان پيش بينی و طراحی شوند.
يادداشت
1- آلن گاتمن (Allen Guttmann), در کتاب تأثيرگذار خود با عنوان “بازی ها و امپراتورها” (Games and Empires) می گويد: “بازی های المپيک جديد, به عنوان يک فرضيه اروپايي آغاز شد و همواره برای غير غربيان شرکت در اين بازی ها با عنوان غربی ضروری بوده است.” (p.120,1994,Guttmann) وی می افزايد که: “مهم ترين پيامد کنترل اروپايي و آمريکايي بر جنبش المپيک اين است که تمام رشته ها ی ورزشی که در برنامه بازی های المپيک منظور شده اند، ريشه در غرب داشته باشند و يا در فرم های جديد و مشخصی به عنوان بخشی از فرهنگ غربی نشان داده شوند.” (p.137,1994,Guttmann)
2- مارتن فن بوتن بورگ (Maarten van Bottenburg)، در کتاب “بازی های جهانی” ( Global Games) اظهارات جالبی در مورد سيستم معاصر ورزش های جهانی دارد. وی می گويد: “سيستم ورزش های جهانی در حال تغييرات سريعی است، گسترش فرهنگ ورزشی ميان ملل، تنوع گرايي در ورزش جهان، ورزش و رسانه های جهانی امکان چند فرهنگی شدن ورزش جهان را به دنبال دارد.”
برخی از منابع:
1- منشور المپيک, از انتشارات کميته بين المللی المپيک
2- ورزش وسيله ای در جهت تربيت، توسعه و صلح سال 1383 از انتشارات کميته ملی المپيک جمهوری اسلامی ايران
3- تاريخ و فرهنگ زورخانه و گروه های اجتماعی زورخانه رو، غلامرضا انصافپور، 1353، مرکز مردم شناسی ايران
4- بررسی و مطالعه زورخانه های تهران، مرکز مردم شناسی ايران، 1354
5- آداب و رسوم ساختار ورزش های زورخانه ای، چاپ اول,1383،انتشارات سبزخامه
6- فرهنگ و معماری 17 آموزش معماران مقالة “تاريخ و شيوه های طراحی”, نوشتة پ.ا.بل، ترجمة مهرداد بيک، از انتشارات دفتر پژوهش های فرهنگی، 1379
7- ميراث پهلوانی، ابراهيم مختاری- هدی صابر، معاونت پژوهشی پژوهشکده مردم شناسی – سازمان ميراث فرهنگی، 1383
8- ميراث فرهنگی، هويت و جهانی شدن، “محمد کارکنان” (دکترای جامعه شناسی)، خبرگزاری ميراث فرهنگی، آبان 1383
9- احيای زورخانه ها طلب ايام، پروفسور دکتر عبدالرحمان رييس، دانشگاه تربيت جسمانی دانشگاه تاجيکستان، اولين سمپوزيوم علمی آشنايي با مبانی علمی و فرهنگی ورزش های زورخانه ای، فروردين 1383، شهر دوشنبه تاجيکستان
10- آيين فتوت و جوانمردی در ورزش های زورخانه ای، دکتر فربان واسع، تاجيکستان، سومين سمپوزيوم علمی آشنايي با مبانی علمی و فرهنگی ورزش های زورخانه ای، تهران، مهرماه 1383
11- رساله جهت اخذ دکترای مديريت ورزش (Ph.D)، سيد امير حسينی، موضوع: فراملی کردن ورزش های باستانی از بازی های محلی تا ورزش های جديد، بررسی نگرش مديران ارشد و کارشناسان ورزش و امور فرهنگی نسبت به تأثير ورزش باستانی (زورخانه ای) در ساختار اجتماعی- فرهنگی جامعه، 1384
12- Games and Empires. Allen Guttmann (1996) published by Columbia University Press.
13- Maarten Van Bottenburg. Global Games
14- Diopter-Janssens & Van Bottenburg B.V. Social Sciences Research Company in the Netherlands