فرهنگ وقف در مکاتب و ادیان

 وقف در فرهنگ سومریان 

در بین سومریان ، بیشتر خدایان در معابد بودند و برای آنها هدایایی از مال و خوراک و …می آوردند…  در خرابه های سومری لوحه ای به دست امده است که در آن پاره ای دعاها نوشته شده است. این دستور دینی عجیب نیز در آن جا دیده می شود : (بره جانشین و فدیه آدمی است وی بره ای را به جای جان خود بخشیده است ) کاهنان از راه همین هدایا و قربانی ها از دیگر طبقات مردم سومری مال دارتر و نیرومند تر شدند. 1

وقف در فرهنگ مصریان قدیم

مردم مصر در قدیم با فکر وقف اجمالا آشنا بودند املاکی بر خدایان ،  معبدها و مقبره ها اختصاص می یافت تا درآمد آنها به مصرف تعمیرات نوسازی اقامه مراسم و خرج کاهنان (رهبران دینی ) و خادمان برسد و این گام به قصد تقرب به خدایان برداشته می شد. امروزه در مصر الواحی وجود دارد که حاکی از مطلب فوق الذکر است از قدیمی ترین آنها لوحه شماره 72 است. (راهنمای ماسبیرو) در این لوحه نقوشی وجود دارد که حکایت از وقف املاک برای برخی کاهنان در خانواده چهارم (سلسله چهارم فراعنه مصر ) می کند. این لوحه در فهرست موزه ، ذیل شماره 8432 آمده است. (در نشریه وزارت اوقاف مصر به نام وزارة الاوقاف بین الماضی و الحاظر به این لوحه اشاره شده است ) باز تاریخ برای ما بازگو می کند که رمسیس دوم املاک فراوانی به معبد ابیدوس بخشید و مراسم ویژه ای جهت تملیک آن املاک در حضور جمع کثیری از مردم بر پا کرد ، تا مردم در این امر خیر از وی پیروی کنند . (تاریخ قانون مصر قدیم از دکتر شفیق شحاته ، ص 90 به بعد )

1- دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ، ترجمه احمد آرام سازمان آموزشی انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، 1370 ، ص 154    

مردم مصر در قدیم، با بهترین شکل وقف اولادی آشنا بودند ، اعیان املاکی حبس می شد و درآمد آنها به خانواده و یا اولاد واقف اختصاص می یافت و این حق بعد از آنها به اولادشان می رسید تا از عواید آنها بهره مند شوند و حق انتقال اعیان املاک را به غیر نداشتند مصریان قدیم با نظارت تولیت نیز آشنا بودند. اداره اموال موقوفه را به پسر بزرگتر از هر طبقه واگذار میکردند و در اسناد وقف به صراحت از نقل موقوفه منع می شدند. سندی اخیرا از شخصی به نام متی از خانواده پنجم پیدا شده که این شخص موسسه ای به نفع فرزندانش در قالب هبه به وجود آورده و در آن به پسر بزرگترش دستور داده که از عواید آن موسسه به برادرانش بدهد ، ولی اموال قابل نقل به احدی نیست و اداره آن همیشه با پسر بزرگتر از طبقات موقوف علیهم است. 1

1- عبید الکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام 39/1 ، ترجمه احمد صادقی گلدر ، اداره کل اوقاف و امور خیریه مازندران ، چاپ اول 1366.            

کاهنان از آنچه به عنوان نذر و قربانی به خدایان تقدیم می شد ، می خوردند و می نوشیدند و همچنین از زمین های مربوط به معابد و خدمات دینی خویش درآمد سرشاری به چنگ می آوردند.1

 معابد مصر سهم قابل توجهی از غنائم جنگی را از کشورهای گشوده شده در زمان او (رامسس _ متوفی به سال 1225 ق _ م ) و جانشینانش به مصر سرازیر می شد ، به خود اختصاص داده بودند. معابد در آن زمان 107000 برده در اختیار داشتند که به اندازه یک سی ام جمعیت مصر بود، اراضی متعلق به این معابد حدود 300000 هزار هکتار یعنی یک هفتم اراضی قابل کشت مصر می شد.

تعداد چهارپایان 500000 رأس بود و درآمد 169 شهر مصر و شام به آن ها تعلق داشت و این درآمد هنگفت از پرداخت مالیات بر درآمد معاف بوده است. 2

وقف در فرهنگ بابل

در مدنیت بابل ، معبد نقشی بسیار مهم دارد. در شهرهای بین النهرین معبد همیشه از بلندترین و مرتفع ترین ابنیه بوده است که در وسط شهر از خشت خام یا آجر پخته قد برافراشته و بر بام همه خانه ها و مساکن مردم مشرف بوده است و در برابر مذبح در داخل معبد انواع حیوانانت و فواکه و مبلغ های بسیار وجه نقد و جنس به رسم قربانی نیاز خدای آن معبد می شده . در آنجا بوده است که مدارس برای تعلیم منشیان و نویسندگان خط میخی برپا کرده و این طبقه را تربیت می نموده اند . اضافه بر آن معبد مرکزیت کسبی و تجاری نیز داشته است .

1-دورانت،ویل،تاریخ تمدن241/1.

2 -عبیدالکبیسی،محمد،احکام وقف در شریعت اسلامی255/1.

معبد املاک موقوفه و اراضی وسیعی را اداره می کرده و کاهنان که متولیان معابد بوده اند ، در حقیقت تنها طبقه روشنفکر و دانشمند کشور را تشکیل می داده اند.1 مناسک در دین یونانی ها عبارت بوده است از اعمالی برای جلب لطف و کسب موافقت خدایان، به منظور انجام آرزوها و آمال آدمیان . این اعمال به وسیله تقدیم نذورات و هدایا و خواندن نمازها و مناجات ها انجام می گرفته است . همچنین انواع حلویات و حبوبات و میوه های نورس را در محراب و معبد به یکی از خدایان تقدیم می کرده اند و سپس ادعیه و اورادی می خوانده و مشروبی مقدس از شیر و شراب می نوشیده و سپس آن هدایا و نذور را آتش می زده اند و آنگاه به گذرانیدن قربانیان پرداخته با تشریفات خاصی برای هر یک از خدایان جانوری را می کشته و سپس اجساد آنها را همچنان طعمه آتش می ساخته اند. 2

چون کاهنان نمی توانستند از همه این ثروت ها بهره برداری کنندو یا به مصرف برسانند ، آن ها را به سرمایه های قابل بهره برداری تبدیل می کردند، ، بدین ترتیب بود که امور کشاورزی و صنعتی و مالی تمام مملکت را در قبضه داشتند، و علاوه بر زمین های زراعت پهناور ، غلامان فراوان نیز دراختیار معابد بود. این غلامان را یا در مقابل مزد به خدمت دیگران می گماشتند ، یا آنان را به حرفه های مختلف از نواختن موسیقی تا کشیدن شراب وا می داشتند. همچنین کاهنان بزرگ ترین بازرگانان و مالداران بابل بودند و با فروختن کالاهای گوناگونی که در معابد فراهم می شد ، بخش مهمی از بازرگانی کشور را اداره می کردند و اینان چنان در بهره برداری از سرمایه،  حکمت و درایت فراوان داشتند که بسیاری از مردم سرمایه های خود را برای بهره برداری به ایشان می سپردند و می دانستند که اگر بهره فراوانی نباشد ، به هر صورت ، اطمینان آن هست که سودی به دست خواهد آمد.

1- حکمت، علی اصغر، تاریخ ادیان 72 ، انتشارات ابن سینا ، چاپ اول ،1348 ، ص72.

2-دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ، 22/1.

کاهنان با شرایطی سهل تر از دیگر وام دهندگان ، به مردم قرض می دادند و گاهی به درویشان و بیماران ، بدون درخواست فایده وام می دادند. هر وقت مردوک دوباره به وام گیرنده لبخند می زد سرمایه را پس می گرفتند. از این  گذشته پاره ای از کارهای عمومی به وسیله کاهنان انجام می شد. قراردادها را می نوشتند و تسجیل می کردند و امضای خود را بر آنها می گذاشتند، وصیت نامه ها را تنظیم می کردند به مرافعات مردم گوش می دادند و رأی صادر می کردند و از حوادث مهم و معاملات بازرگانی ثبت بر می داشتند.1 در بابل، نسل های متوالی گناهکاران، برای آسایش ،خاص مال خویش را با خدایان تقسیم می کردند ….. شاهان نیز که خود را نیازمند آمرزش خدایان می دانستند، پرسشتگاه های مفید می ساختند و اثاثه و بنده و مواد غذای برای آن ها فراهم می آوردند و زمین های بزرگی را بر آنها وقف می کردند …. هر وقت … غنیمتی به چنگ قشون می افتاد، نخستین سلام بندگان و غنائم از آن معابد بود. 2

وقف در فرهنگ یهود

با نزول کتاب مقدس تورات و شکل گیری و رسمیت یافتن آیین یهود به پیامبری یکی از شخصیت های بزرگوار و فداکار عالم بشریت یعنی حضرت موسی (ع) هدف از زندگی که همانا تکامل روح و تقرب به ذات اقدس الهی است، مشخص شد و راه های گوناگونی برای رسیدن به این مقصود برای آنان روشن گشت و موضوع وقف که در زبان عبری از آن با واژه (مقدس برای خداوند ) یاد می شود یکی از راه های مهم برای آمرزش در روز آخرت و از موارد حائز اهمیت در بین پیروان این مکتب شناخته شد.

1-حکمت ، علی اصغر، تاریخ ادیان /22 .

2- همان /351.

 یهودیان عقیده دارند که با وقف کردن دارایی خود در راه خدا ، دارایی مادی خویش را به دارایی معنوی تبدیل می کنند و این سرمایه روحانی یکی از راه هایی است که می تواند پشتوانه ای برای انسان در جهان آخریت باشد و او را نزد خدا سرافراز نماید و از عذاب دوزخ رهایی بخشد و انسان را به آمرزش ابدی برساند. 1

در کتاب مقدس سه نوع وقف یهود که به حرم یا خرم معروف است دیده می شود (تحریم ) :

 1 _ به صورت نذر و وقف (آنچه را که کسی از متعلقات خود به صورت انسان ، بهائم و زمین و محصول آن، وقف و نذر یهوه می نماید و اجازه فروش یا تعویض آن نیست. آنچه وقف می شود مقدس است و به یهوه تعلق دارد. اجازه باز خرید انسانی که وقف شده نیست و او باید کشته شود (27/28 لوی) .

 2 _ به صورت مجازات گناهی که مرگ سزای آن است ،مانند قربانی دادن به خدایان دیگر ، (20 _ 19 / 22 ) که مرتکب باید وقف به نابودی گردد.

 3 _ وقف یک شخص یا سرزمین و یا سپاه به نابودی ، که به خصوص در سراسر کتاب یوشع به آن عمل می شود. 2

 قربانی در دین یهود از اولین و مهم ترین شعائر خدمت به خداست و نیازی که به روی آتش سوزانیده می شود مهمترین نوع قربانی است . از مهم ترین این قربانی ها قربانی در عید یوم کیپور یا روز آشتی و بخشش.

قربانی در جشن خاک سوکت یا جشن خیمه و خرمن .

 قربانی در روز سبت روز تعطیل و استراحت در هر هفته .

1-کلیمیان اصفهان و مسأله وقف 6 الی 19 و 20، فصل نامه میراث جاویدان سازمان اوقاف و امور خیریه.

2- آشتیانی، جلال الدین ، تحقیقی در دین یهود /280.

 در جشن های دیگر ماند پساح نان فطیر ماه نو … می بایستی آتش نیاز تقدیم گردد.

 غیر از قربانی های رسمی ، بسیاری از گناهان و خطاها با دادن کفاره و تقدیم قربانی قابل بخشش می شود.

در خاتمه سفر خروج ،حکایت و کلماتی و آیاتی بر یهوه وارد شده است که برخی از آنها با این مضامین است:

« زنهار ، خدای غیر را عبادت منما … عید فطیر را نگاه دار … هر نخست زاده از پسرانت را فدیه بده … شش روز مشغول باشی و روز هفتم بست را نگاه دار… خون قربانی مرا با خمیر مایه مگذران و قربانی عید فصح تا صبح نماند.»( 26/34 _ 14 ) 1

 نزد کنعانیان دو نوع رسم قربانی معمول بوده است : یکی عبارت بوده است از اهداء هدایا مانند اولین میوه نوبر بستان و درخت یا گوشت اولین حیوان نوزاد که جسد او را بر فراز مذبح می سوخته اند . دوم مراسم عشاء ربانی Communion  که در آن عابد و معبود یعنی خدای بعل، با پرستندگان خود متفق و متحد شده و مراسم قربانی را به عمل آورده بر استحکام سلسله ارتباط قوم با خدایان می افزوده است. 2

 اشعیاء نبی مانند یوشع معتقد بود که لطف و عطوفت و رحم در دل رئوف یهوه موثر است و مجازات و کیفر اقوام و امم را به مصلحت و به منفعت عالم می فرماید . پس می گفت : نیکوکاری بیاموزید و انصاف به طلبید و مظلومان را رهایی دهید ، یتیمان را دادرسی و بیوه زنان را حمایت نمایید.

1 _ ناس ، جان ، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز /496، ترجمه علی اصغر حکمت ، چاپ پیروز ، 1344 ه-ش.

2-دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ،502/1.

اگر گناهان شما مثل ارغوان سرخ باشد مانند برف سفید خواهد شد. …) 1 (اشعیاء 19/1 _ 17 )

 «اشعیاء نبی از قول خداوند خطاب به مال اندوزان چنین می آورد : … نیکوکاری را بیاموزید و انصاف را بطلبید . مظلومان را رهایی دهید. یتیمان را دادرسی کنید و بیوه زنان را حمایت نمایید.»

 به قوم یهود، درس نیکوکاری را چنین آموختند «اگر یکی از برادرانت فقیر باشد دل خود را سخت مساز و دستت را بر برادر فقیر خود  مبند ، بلکه البته دست خود را گشاده دار و به قدر کفایت موافق احتیاج به او قرض ده.» 2

هنگام فتح شوش در بقعه دانیال نبی ، سندی بدست آمد که به موجب آن گنجی برای پرداخت وام های بدون ربح ، اختصاص یافته بود و خلیفه دستور داد که گنج بدست آمده به بیت المال منتقل شده ، طبق دستور مندرج در سند عمل شود . 3

وقف در فرهنگ زرتشتیان

 در کتاب مذهبی زرتشتیان (اوستا) چنین آمده است : ( خشترمچا اهورایی آئیم در گوبیوددت و استارم ) اهورامزدا از کسی خشنود است که بی نوایان را دستگیری کند.

 در طبیعت برابری نیست، ما باید آن را ایجاد کنیم. خداوند متعال تمام افراد را یکسان نیافریده ، از این جهت همیشه افرادی پیدا می شوند که از دیگران ناتوان تر و ضعیف تر هستند پیامبران الهی توصیه می کنند به این گونه افراد کمک کنید و رسیدگی به محرومان و مستمندان را از وظایف پیروان خود قرار داده اند . در مذهب زرتشتی هر کس موظف است یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و خیرات و کمک به فقرا و مستمندان کند.

 1 _ همان /541 .

2- همان /393.

3- احمد بن سلمان ، مقدمه ای بر فرهنگ وقف /41 ، چاپ سازمان اوقاف و امور خیریه.

 در بین زرتشتیان داد و دهش بر سه گونه بوده است

1 _ نیاز : در این گونه دهش نیکوکاران زرتشتی،آنچه را می خواستند بدهند در دسترس گردانندگان نیایش گاهها که در روزگاران که سازمان دینی و کشور داری هر دو به شمار می آمد ، می دادند تا موبد موبدان و یا هر یک از رسامانگران که مسئول انجام کارهای دهشی و نیکوکاری بوده است . برابر با خواست نیکوکار دهش مند و یا در پاره ای زمان ، بسته به نیاز نیایشگاه ، به انجام کاری نیک برساند. نیاکانمان باور داشتند که دهش باید به گونه ای همگانی انجام شود ، نه دست به دست که بی گمان فراگرد (جامعه ) را به یک گونه تنبلی و گداپروری وا می دارد.

2 _ اشوداد : این گونه دهش را بخشش در راه پارسایی و نیکی گفته اند ، چه دهش مند نیکوکار، به هنگام این گونه بخشش، تنها به پاس نیکی و نیکوکاری این کار را انجام می دهد . 1

 و به گفته دیگر شاید بتوان گفت اشوداد ، دهش در راه یزدان پاک و برای پارسایی است. در نخستین گونه دهش ، نیکوکاران پول و یا فرآورده ها و کالاهایی نیاز می کردند که جابجا شدنی بود مانند : پول ، فرآورده های خوراکی یا پوشاکی.

در اشوداد، دهش از چیزهای جابجا شدنی نیست. مانند خانه ، زمین ، بوستان ،کشتزار یا از این گونه دارایی که به نیایش گاه واگذار می کرده اند. گردانندگان نیایش گاهها یا موبدانی که کارشان سامان دادن به اشودادها بوده است،نمی توانستند دارایی هایی را که از راه اشودادها به نیایشگاه داده شده ، به فروش برسانند و اگر نیایشگاه ناچار به فروش می شد ، این کار با دشواری و انگشت شمار انجام می گرفت . شاید بتوان اشوداد را گونه ای از پیوسته نیکی (وقف ) دانست.

1-ابن یوسف ، برهان نیکوکاری ، داد و دهش در ایران باستان /36 ، چاپ دوم 1357.

 3 _ گهنبار خوانی : گهنبار یکی از آیین های دینی ایرانیان کهن، برای انجام فرمان داد و دهش است، این فرمان به بزرگداشت شش رویداد بزرگ جهان هستی است. 1

گهنبار ها، جشن های دینی با شکوهی هستند که برای بزرگداشت آفرینش آسمان ، آب ، زمین ، گیاه ، جانوران و مردم  برگزار می کردند و چنین اند :

  1 _ میدیوزرم برای آفرینش آسمان در پانزدهم اردیبهشت.

  2 _ میدیوشم، به بزرگداشت آفرینش آب ، روز پانزدهم تیر.

 3 _ پتیه شهیم، به پاس آفرینش زمین ، روز سی ام شهریور.

 4 _ ایا سرم، به شکوه آفرینش گیاهان، در روز سی ام مهر.

 5 _ میدیارم، به بزرگی آفرینش جانوران، در روز بیستم دی.

 6 _ همسپشدم، به فر آفرینش مردمان، در واپسین روز سال.

هر گهنبار پنج روز برگزار می شد . 2

هر چند موضوع تحقیق، پیرامون وقف است ولی چون در حین مطالعه به نقطه نظرات و توصیه های خردمندانه ای که همواره انسان را به سوی نیکی و خیر و صلاح و رستگاری یادآوری می کند ، برخورد نمودم و ذکر برخی از آنها را جایز دیدم که در پی خواهد آمد.

1 _ همان / 37 .

2- همان ص38.

ایرانیان پایه گذار پیوسته نیکی (وقف) در جهان

مهریان ، نخستین نیکوکاران اند که برگ های زرین سرگذشت جهان ، کار نیکشان را بر خود جای داده است. تا آنجا که می دانیم این گروه از مردم سرفراز جهان بودند، که بنیان پیوسته نیکی (وقف ) را نهادند. در سال 1926.م در کاوش هایی که باستان شناسان در مهرابه دیبورگ در آلمان می نمودند ، سنگ نگاره بی مانندی یافتند که ویژه نیایشگاه مهری بود و بر بالای آن نیایشگاه مهری یا مهرابه نوشته شده بود : « این جایگاه نیکی بخش و سپنتا (مقدس ) جایگاه پارسایان است و سودش ویژه همگان می می باشد. » در نوشته های مهریان آمده است که : دارایی به کارها و آماج (هدف ) های پرهیزکارانه گرفتن ، بخشنده ی پارسا را سرافرازی می بخشد… نیک می دانید که پیروان مهر ، از کانون نخستین خود (ایران ) . به گوشه و کنار جهان ، پراکنده شدند و ما ردپای آنان را از چین تا اروپا به خوبی می بینیم. در سده های نخستین پس از مسیح مهریان در اروپا به ویژه روم فراوان بودند و همه جا دیگران را با چگونگی اندیشه و دیدگاه خود آشنا نمودند ، بدان گونه که سراسر اروپا را نیایشگاه های مهر فرا گرفته بود که پاره ای از آنان همچنین برجاست. تا سال 382 مهریان در کنار نیایشگاه ها و مهرابه ها ، بنیادهای نیکوکاری داشتند و توانگران دهشمند و نیکوکار پیوسته نیکی های (موقوفات ) فراوان را نیاز نیایشگاه ها و مهرابه ها می نمودند. در سال 382 گراسیانوس فرمانروای روم فرمان داد : پیوسته نیکی هایی (موقوفات ) را که نیکوکاران در ساختن و یا پاسداری نیایشگاه ها به کار می برند از میان بردارند.

1- ابن یوسف ، برهان نیکوکاری ، داد و دهش در ایران باستان /7.

اندرز انوشیروان

در نامه پر ارزش « اخذاق ایران باستان » نوشته دانشمند گرانمایه ، دین شاه ایرانی (سلیستر ) ، اندرز انوشه روان ، خسرو کبادیان (غبادیان ) به پارسی کنونی آورده شده است. از آنجا که در این اندرزنامه پرتوهای درخشانی از زیست و زندگی نیکوکارانه شاهنشاهان ایران به چشم می خورد ، به باز نوشتنش می پردازیم. چنین گوید : (که چون انوشه روان خسرو ، پور غباد ، زندگیش به سرانجام رسید ، پیش از آن که روان از تنش جدا گردد بزرگان را چنین اندرز نمود : … که چون من در گذرم ، این تخت را برداشته و به اسپانور (شهری در نگار تیسفون ) ببرید و در آنجا نهاده ، مردم را بانگ زده بگویید : ای مردم ، از بدکاری و گناه بپرهیزید . در کردار نیک  کوشا باشید به خوشی جهان ، دل مبندید . این تن همان تنی است که تا دیروز ، از فر و شکوه  آن ، کسی نتوانست از سه گام به او نزدیکتر شود و تا دیروز همواره در گسترش اشویی ، نیکی ، پاکی ، کوشش می کرد ، اینک امروز همان تن را بنگرید، که کسی از ترس پلید شدن به آن نزدیک نمی شود و هر کس به آن دست نهد تا شستشوی نکند و خود را پاکیزه نسازد نمی تواند به نماز یزدان بایستد و نباید با نیکان و پاکان آمیزش کند. آری ، این تن دیروز از فر و شکوه دست به کس نمی داد و امروز از پلیدی کسی دست به آن نمی گذارد!!.

 پس ای مردم جهان ، پارسا و نیکوکار باشید و در نیکی و بهروزی جهان و جهانیان بکوشید و در دین راستی و پیمان ، استوار بمانید. با رادان و راستان همراه باشید. اندرز آموزگاران پارسا را بشنوید و به کار ببندید. به آنچه به شما رسیده است ، خرسند باشید و به دارایی دیگران آز مدارید. در داد و دهش به بینوایان و نیازمندان کوتاهی مورزید ، بدانید که چون از جهان گذرید فر ٌ و شکوهتان تباه گردد و اندوه و شادی در گذرد. زنهار!  ای مردم آگاه باشید، چون زندگی کوتاه جهاه را در سپرید (پشت سر گذارید) ، راه دوری شما را در پیش است. در آنجا ، دادگر کردار شما را خواهد سنجید و کسی کردار نیک و کرفه (ثواب ) به شما وام نخواهد داد. برای رستگاری ، پیشکش پذیرفته نمی شود. زنهار! ای مردم، تن را بر روان برتری مدهید جز با کردار نیک ، از پل چینود (پل صراط ) گذر نتوانید نمود ، زیرا در آن جا داوران راستی ، مانند مهرورشن ، نگران کردار شما نخواهند بود. از نیکان باشید تا مینوی گردید. کسی را ریشخند و سرزنش مکنید ، چه نیکی و بدی در هر کس هست . جهان گذاران را چون کاروانسرای پندارید و در آن به نیکی رفتار نمایید. زشتی و رنج و آزار را از خود دور سازید. این نیز گفته اند که : هر کس باید بیاندیشد و بداند که از کجا آمده ا ست ، برای چه هست ، باز به کجا خواهد رفت و چه خویش کاری (وظیفه) ای بر گرده ی اوست  من چنین می دانم که ، از نزد هورمزد خدای بازگشت خواهم نمود و از من اشویی ، راستی ، کوشش و دانایی می خواهد. روانش شاد ، خشرو انوشه روان . 1

داد و دهش و نیکوکاری از دیدگاه بزرگمهر

 بزرگمهر ، وزیر خردمند انوشیروان ، در نوشته پر ارج خویش (یادگار بزرگمهر ) پس از شناساندن خود  و چگونگی فراهم آوردن گرامی نامه اش که سراپا پند و اندرز و راهنمایی است ، چنین گفته است : « چون دارایی گیتی ، همه زود گذر و تباه شدنی و از میان رفتنی است، کسی که سزاوار داشتن است ، یزدان بادهش خیرش ، بر او فر و بزرگی بخشد… توانگر گردد و از او کارهای بزرگ برآید. دارایی فراوان اندوزد ، برترین جایگاه راگیرد و به بزرگی و شکوه رسد.

1_ ابن یوسف ، برهان نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان /18.

 او زندگیش دراز ، فرزندانش فراوان ، سخنش گیرا ، و دهش های نیکش به کار باشد … همه چیز از میان رفتنی است ، مگر پارسایی و نیکوکاری که هرگز خراب نگردد و یاد نیکش همواره در دل ها بماند. و مرا پارسایی ، آمرزش تن و جان و روان ، نیکی های این جهان و آن جهان پسندیده تر است. » 1

داد و دهش، از دیدگاه مزدک 

و سرانجام به روزگار ساسانیان ، اندیشمند فرزانه ای در ایران زمین پدید آمد . وی که فردوسی خردمنش می نامند ، مزدک پور بامدادان است. دین او را شاید بتوان دست چینی از دین مزد سینی و دین مانی دانست. وی از پیشوایان دینی بود و در دین های کهن ایرانی پژوهش فراوان داشت. دیدگاه تازه اش پذیرای مردم گشت و آن گونه پیشرفت چشمگیری یافت که غباد پادشاه ساسانی نیز پذیرایش گشت و به دین مزدکیان درآمد. گرچه این پذیرش دیری نپایید ، با این همه نشان دهنده  گسترش دین مزدک در آن روزگار است. در اینجا تنها به دادو دهش از دیدگاه مزدک بسنده می کنیم. مزدک ، فرزانه ی اندیشمند ایرانی ، آماج کارش را بر بنیاد دهش یکسان و همگانی گذارد. او می خواست که همگان در برابر کار و کوششی که دارند از ویژگی های نیک زندگی برخوردار شوند. اگر چه به گفته ی پاره ای سرگذشت سازان بیگانه و یا خود گم کردگان دیگر که راه بیگانه می پویند ، او از دارایی دیگران می بخشید!! همان گونه که یاد شد باید آگاهی داشت که غباد (شاهنشاه یزدان شناس ساسانی) پذیرای اندیشه اش بود و گفتارش را به دل باور داشت.  

1 _ ابن یوسف ، نیکوکاری و داد ودهش در ایران باستان /20.

اگر چنین نبود چگونه تن به دهش همگانی در می داد و بنابر خواسته و یا دست کم پیشنهاد مزدک ، به هنگام خشکسالی و تنگدستی مردم ، در انبارهای گندم را می گشود و دهش همگانی می کرد!؟ و در دین و یا دیدگاه مزدک، اندیشه بر این است که روشنی بر تاریکی و یا نیکی بر زشتی چیرگی می یابد. دستورهای مزدک پیرامون دستگیری از بینوایان کم نیست. از آن گذشته فرمانهایی که برای پذیرش و نیکوداشت میهمان داده شده گواه گسترش نیکوکاران از دیدگاه مزدک و مزدکیان است به نامه « الفهرست » می نگریم و می بینیم که پیرامون کوشش های نیکوکارانه ی مزدک و مزدکیان سخن دارد و میهمانداری آنان را بازتاب می کند و می گوید :

 مزدکیان می گفتند : هیچ چیز را نباید از میهمان دریغ داشت گر چه از خاندان شما و یا هم میهن تان نباشد.

 و نیز گروهی از پژوهندگان ، بر این اندیشه اند که بخش بزرگی از کارهای نیکوکارانه شاهنشاه غباد (پدر انوشیروان ) به پیروی از اندیشه ی نیکوکارانه مزدک بوده است.

بوندس bundos دانشمند اروپایی بر این اندیشه است که از دیدگاه مزدک و مزدکیان سرانجام نیکویی بر زشتی پیروز می شود ، بنابراین پرستش برتر یا نیکی و خوبی بی چون و چرا شدنی است. سپس باید دیدگاهشان را نیکو به شمار آورد. 1

1 _ ابن یوسف ، برهان ، نیکوکاری داد و دهش در ایران باستان /33.

داد و دهش از دیدگاه مانی و پیروانش

  سال 216.م  پس از زایش مسیح در خاندانی ایرانی و نژاده (اصیل ) پسری چشم به جهان گشود . پدرش مردی همدانی بود و مادرش از خاندان شاهان اشکانی بیست و شش ساله بود که نامش پر آوازه شد. شاید از آن پس بود که دیگر همه او را می شناختند و گذشته از دوستان و گروندگانش نیز نامش را با شکوه فراوان یاد می کردند. او مانی بود (است ) یک ایرانی فرزانه و اندیشمند ، یک هنرمند راستین ، یک پزشک و در نهایت دانشمندی گرانمایه .

 دیر زمانی از پخش پیامش نگذشته بود که گروندگانش در ایران ، خاورمیانه ، آسیای میانه ، خاور دور و چین از یک سوی و از سوی دیگر روم و بیشتر سرزمین های اروپایی را زیر اندیشه ی خود گرفتند و با پخش پیامش ، جهانی را به سویش فراخواندند.

مانی خود نیز به این سوی و آن سوی جهان گشت و گذاری داشت و همه جا با مردم به گفتگو می پرداخت و همگام با گفتار ، مردم را از هنر پر ارجش نیز برخوردار می کرد. چنانچه هنوز پدیده های این فرزانه ی ایرانی را می بینیم که در آن سوی مرزهای ایرانی نگاهداری می شود.

اندیشه دینی مانی را می توان آمیخته ای از اندیشه ی بنیانگذاران دین های آریایی دانست. به هر روی آنچه در ایران نوشته می آوریم بنیاد اندیشه ی ژرف این فرزانه  ایرانی است.

مانی، نیک و بد (خیر و شر ) ، روشنی و تاریک (نور ظلمت ) را پایه های استوار دین خود دانسته است . بنابراین به روشنی می بینیم که نیکی یکی از پایه های پابرجای دین مانی است.

مانی، داد و دهش همگانی را پذیراست. گروندگان او دو گونه اند

 1 _ پیشوایان که از آنان به پاکان و برگزیدگان نیز نام برده شد و شمارشان به 360 تن می رسیده است.

 2 _ پیروان (باشندگان ) که بیشترین مردم اند. یکی از خویش کاری های پیروان (باشندگان ) این بوده است که ابزار زیست و خوراک پیشوایان را فراهم می کردند.

 در یکی از نوشته های پیروان مانی آمده است که (مردم نیک ، تنها خوراک روزانه و جامه ی سالانه ی خود را دارند. )

 اگر به بررسی ژرفین همین فرازمان (جمله بالا ) بپردازیم ، می بینیم که اگر مردمان به راستی چنین بودند آیا دیگر تنگدست و نیازمندی یافت می شد که دست کم خوراک روزانه نداشته باشد؟!

 با این همه در نوشته های گوناگون آمده است که پیروان مانی باید به داد و دهش بپردازند و این کار از کوشش های بایسته ای بود که پیروان مانی (باشندگان ) به انجامش سرفراز می شدند. در یکی از نوشته های این گروه آمده است که :

(جز آب و نان که نباید به بیرون از دینان داد ) چون بر آن بودند که پرتوهای روشنی (نور) در این دو یافت می شود. داد و دهش می توانست پوشاک ، پول ، خوراک و چیزهای دیگری را در بر بگیرد.

گسترش روز افزوان دین مانی در ایران و در بهینه های جهان پی در پی به چشم می خورد و سرانجام به سال 276 یا 277 پس از زایش مسیح کشته شد. 1

1-ابن یوسف ، برهان نیکوکاری و داد و دهش در ایران باستان /31.

وقف در فرهنگ صائبین 

وقتی سیر تاریخی صائبین را در کتب تاریخی دنبال می کنیم ، رد پای آن ها را در ایران قبل از زرتشت و روم قبل از نصرانیت می یابیم. هر چند که ابن العبری گفته است ، که در روزگاران قدیم هفت ملت مهم بودند که عبارت بودند از : فرس و کلدانی ها و یونانی ها و قبط و ترک و هند وچین و همه این ها دین صائبین داشتند (ابن العبری ، تاریخ مختصر الدول ، ص 3 ) ولی آنچه که در گزارش نسبتا مشروح ابن اثیر آمده خبر از تداوم صائبیگری در ایران قبل از زرتشت و روم قبل از مسیحیت است.

 به گزارش ابن اثیر ، زرتشت در زمان بشتاسب ظاهر شده و بشتاسب و پدران او و سایر فارسیان قبل از زرتشت دین صائبین را داشتند (ابن اثیر ، الکامل ، ج 1 ص 184 ) 1

تقویم و اعیاد مندائی ها (گروهی از صائبین )

سال مندائی ها از دوازده مال سی روزه تشکیل می شود و جمعا سیصد و شصت روز می باشد و با احتساب پنج روز ایام مراسم پنجه که ذکر آن خواهد آمد جمع روزهای سال سیصد و شصت و پنج روز می باشد.

نام ماههای مندائی عبارتند از : امبرا _ تورا _ صلمی  _ سرطانا _ آریا _ غمبلتا _ قینا _ ارقوا _ هطیا _ گدیا _ دولا _ نونا.

نخستین ماه از سال مندائی همزمان با ماه نیسان از ماههای رومی است . تاریخ مندائی سه مبدأ دارد : یکی از هبوط آدم ، دوم از طوفان نوح و سوم از میلاد حضرت یحیی که با میلاد حضرت مسیح شش ماه فاصله دارد و بنابراین این مبدأ با تاریخ میلادی مطابق است . مندائی ها مانند مسیحیان روز یکشنبه را مقدس می دانند و آن روز را تعطیل می کنند.

1 _ جعفری ، یعقوب ، پژوهشی درباره صائبین/67 ، انتشارات هجرت ، چاپ اول ، 1374ه-ش.

 مندائی ها در طول سال عیدهایی دارند که مهم ترین آنها عبارتند از :

  1 _ عید بزرگ یا دهواربا : که نخستین روز از ماه دولا و مصادف با اوایل مرداد است.به عقیده مندایی ها این روز ، روز بخشیده شدن خطایای حضرت آدم است. آنها در این روز گوسفندان نر ، ذبح می کنند و آب مصرفی آن روز از پیش ذخیره می کنند. و علماء آن ها به طالع ایام روی می آورند تا حوادث سال آینده را پیش گویی نمایند. در این روز هر صائبی بیدار می ماند تا مبادا محتلم شود.

 2 _ عید کوچک یا هوحونین : که درماه تورا مقارن با آبان ماه است. مندائیان معتقدند که در این روزها جبرئیل (ملکاهیون ) از ایجاد حیات در روی زمین که از عید (فل) شروع شده بود ، فارغ گردید. در این عید از مهمان ها با ماست و برنج و خرما پذیرایی می شود.

 3 _ عید پنجه یا هوپروانایا : که پنج روز است و با اوایل فروردین ماه مصادف است و برای مندائیان بسیار مهم و مقدس است آنچنان که مندائیان این پنج روز را از عمر خود به حساب نمی آورند و به همین جهت تعداد روزهای سال را سیصد و شصت روز می دانند. در این ایام مندائیان به قربانی کردن گوسفند نر در راه خدا به یاد مردگان خود می پردازند و غذای مخصوص اموات را که (لوفانی ) نامیده می شود در این ایام بیشتر از روزهای دیگر سال تهیه می کنند و نیز در این ایام از ارتکاب اعمال زشت به شدت پرهیز دارند.

 4 _ عید تولید حضرت یحیی یا دهودیمانه : این روز که روز اول از ماه مندائی هطیا و مصادف با اوایل خرداد ماه است. به عقیده مندائی ها روز تولد حضرت یحیی (ع)  است. در این روز به جشن و سرور می پردازند و بیش از روزهای دیگر تعمید می کنند.

 5 _ عید پایان طوفان نوح یا عاشوریه : به عقیده مندائی ها این روز که روز اول ماه مندائی سرطان است، روزی است که طوفان نوح فرو نشست و حضرت نوح و همراهان پس از یازده ماه سرگردانی بر روی آب از کشتی پیاده شدند. در این روز مندائی ها غذایی مانند حلیم درست کرده ، به خانه یکدیگر می فرستند و همچنین غذایی برای اموات (لوفانی ) هم در این روز مرسوم است. 1

وقف در فرهنگ هند و چین

هندوستان یکی از کشورهایی است که از دیرباز مرکز اعتقاد به خدایان مختلف بوده است و معابد از قدیمی ترین مکان های مقدس برای عبادت و ادای نذورات و خیرات بوده ، به نحوی که جان ناس در این پاره می نویسد :

بنای  معبد : که معبد مرکز محل صاحبان مشاغل معین شده بود عبارت بوده از ابنیه عظیم که از خشت خام و یا آجر پخته ساخته شده و در جلو آن فضائی وسیع قرار داشته و غالبا کوه های مصنوعی در آن میان برپا می کرده اند و از هر طرف به دیوارهای آجری احاطه داشته به نام زگورات ها zigurrats  و در رأس آن مدنجی قرار داشته است. در این فضا کاهن مراسم عبادت و دعا و افسون را بجا می آورده است و همچنین در آنجا برای ارباب حاجت غیبگویی می کرده و برای صاحبان مصامع و آمال از علائم و صور آسمانی نقش زمان را خوانده و پیش بینی ها می کرده اند. 2

 در هر خانه و خاندان رسم آن است که ضریحی به یادگار نیاکان و رفتگان قائم می سازند و برفراز آن صفائه چوبی ، نقش و نگارها می نگارند و نام گذشتگان را بر آن می نویسند ، همچنین در قبال و عشایر نیز محراب و ضریحی بزرگ تر خاص اموات و اجداد هر قبیله موجود است که از زیورها و زینت ها آراسته است و در پیشگاه آنها اغذیه لذیذ و مشروبات گوارا هدیه می کنند ، همچنین در برابر آن ضریح مراسم عقد و زناشوئی و نامزدی مابین دو خانواده عروس و داماد انجام می گیرد و چون مسافرتی طویل یا شغلی مهم پیش آید باز رئیس خانواده در برابر ضریح به خضوع و خشوع استمداد جسته و استعانت می کند و بالاخره ملجأ و مأوای آنان، در امور روحانی و اجتماعی و دنیوی همان محراب اجداد گذشته است.

1_ جعفری ، یعقوب ، پژوهشی دربارۀ صابئین/99.

 2 _ ناس ، جان ، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز /51و52 .

یکی دیگر از رسوم و عادات چینیان که باز مظهری از ایمان و پرستش اجداد است ، همانا مسافرت افراد خاندان در فصل بهار یا پاییز به زیارت قبور ایشان می باشد ، در آنجا بر روی مقبره آنها خوردنی و هدایا نثار می کنند و دعا و نماز می خوانند. عجیب آن که در فصل پائیز زائرین ، صفحات و اوراق کاغذی که بر روی آن نقش پتو و لحاف و البسه و اقمشه نگاشته اند ،در برابر قبور ایشان می سوزانند تا بدین وسیله مردگان از آسیب سرمای زمستان در امان بمانند. 1

1- ناس ، جان ، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز /229 .

اوقاف مسلمانان در ایالت آندر پرادش-هند

فقدان انسجام لازم میان سازمان ها و تشکیلات وقفی مسلمانان این ایالت موضوع جدیدی نیست و از گذشته تا کنون مشکلات بسیاری را برای مردم آن دیار فراهم نموده است.تصرف غیر قانونی املاک و اراضی وقفی و مساجد به دست هندوها و افراد با نفوذ سیاسی و بعضا تصرف و ادعای مالکیت آن از جانب مسلمانان یا استفاده از زد و بندهای سیاسی ، پول و رشوه و راه های غیرقانونی از جمله مشکلاتی است که مسلمان این ایالت امروزه با آن مواجه هستند ، تا جایی که موضعگیریهای متضاد و کشمکش های انجمن های وقفی ، احزاب و شخصیت های سیاسی و فرهنگی در خصوص سازمان اوقاف ایالت آندراپرادش 1 در دادگاه ایالتی مورد بحث و برسی قرار گرفته است. دولت ایالتی آندرا پرادش اخیرا به علت پیگیزی های بعضی از افراد و انجمن ها در جهت تراضی اقلیت ها (مسلمانان) اعلان کرد مجمع 11نفره ای را در این خصوص تشکیل خواهد داد و از کلیه نمایندگان مسلمانان خواست تا دولت ایالتی را در این زمینه یاری نمایند.

راه اندازی چنین تشکیلات جدیدی با مشارکت دادن به بعضی از افراد سیاست باز و به  اصطلاح سودجو و فرصت طلبی ، بار دیگر باب جدیدی را برای اعتراض احزاب مذهبی ، شخصیت ها و انجمن های مختلف مسلمان گشود و واکنش های متفاوتی نسبت به اعضای جدید سازمان از جانب افراد و انجمن های ذی ربط مشاهده گردید و بر اثر اوج اعتراضات دولتی ایالتی اظهارات موافق و مخالف را در دادگاه ایالتی مورد بررسی مجدد قرار داد و این مشکلات هنوز هم در دادگاه تحت بررسی است.

از جمله مشکلات دولت ایالت پذیرفتن تنها یک نماینده از جانب همه فرقه های اسلامی در کمیته مذکور است که به جهت وجود فرقه های متعدد ، این امر میسر شد و به ناگزیر دولت ایالتی بر اساس جمعیت مسلمانان ایالت در هر یک از فرقه های یاد شده تصمیماتی را اتخاذ نمود و بر اساس همین تقسیم بندی از میان شیعیان نیز دو نفر انتخاب شدند که بسیاری از سازمان های شیعه آنان را قبول ندارند.جلسات و سمینارهای متعددی از جانب احزاب اسلامی ،افراد و شخصیت های کلیه مکاتب از جمله رهبران وهابی در شهر حیدر آباد راجع به مسائل اوقاف برگزار شد و تقریبا کلیه اعضای جدید سازمان وقف آندرا پرادش را نپذیرفتند و به آنان اعتراض نمودند.بسیاری از معترضین معتقدند که افراد سیاست باز و فرصت طلب سازمان اوقاف ایالتی نباید در بدنه تشکیلات سازمان وارد شوندو هر جه زودتر باید استعفا کنند. جمعی دیگر به مشارکت دادن نمایندگان واقعی مسلمانان از جمله سجاده نشینان ، صوفیان ، متولیان مساجد و املاک موقوفه ، مشایخ و علما در سازمان اوقاف ایالتی اصرار می ورزند و بسیاری از آنان معتقدند که تشکیلات اوقاف ، تشکیلاتی مذهبی است و دولت به هیچ وجه نباید در امور آن مداخله کند . همچنین بسیاری دیگر از معترضین ، به نحوه کارکرد اعضا معترض اند و معتقدند که سازمان اوقاف اگر دارای قدرت تصمیم گیری نباشد ، عملکرد مطلوبی نخواهد  داشت و نخواهد توانست در مقابل متعدیان به حقوق و املاک موقوفه مسلمانان ایستادگی کند و بر گسترش نفوذ و قدرت سازمان تاکید دارند.بعضی از معترضین معتقدند که افراد سیاست باز و فرصت طلب سازمان اوقاف ایالتی اصرار می ورزند و بسیاری از آنان معتقدند ک تشکیلات اوقاف ، تشکیلاتی مذهبی است و دولت به هیچ وجه نباید در آن امور مداخله کند . همچنین بسیاری دیگر از معترضین ، به نحوه کارکرد اعضا معتقدند که سازمان اوقاف اگر دارای قدرت تصمیم گیری نباشد، عملکرد مطلوبی نخواهد داشت و نخواهد توانست در مقابل متعدیان به حقوق و املاک موقوفه مسلمانان ایستادگی کند و بر گسترش نفوذ و قدرت سازمان تاکید دارند . بعضی از معترضین نیز به عنوان (سازمان اوقاف) معترض اند و می گویند در آن از نام مسلمانان خبری نیست در حالی که اوقاف مسلمانان باید از اوقاف صاحبان دیگر مکاتب و مذاهب کار و فعالیت کند. در همین حال بسیاری از فرقه های مذهبی نیز برداشتن سازمان اوقاف جداگانه ای برای خود تاکید دارند . نداشتن بودجه کافی و مورد نیاز برای سازمان اوقاف ، مشکل دیگری است که فعالیت اعضای سازمان را با کندی مواجه ساخته ، زیرا بودجه تخصیصی از جانب دولت ایالتی برای تحقق اهداف سازمان اوقاف کافی نیست . شایان ذکر است که سازمان اوقاف ایالتی آندرا پرادش تحت نظارت « وزارت اوقاف ایالتی » اداره می شود .

1- Andhra Pradesh State Wakf Board .

اسامی بعضی از ادارات و سازمان های وقفی

1- وزارت اوقاف و امور رفاهی اقلیت های آندرا پرادش.

2- سازمان اوقاف ایالتی.1

3- انجمن تحفظ اوقاف مساجد ،قبور و املاک وقفی آندرا پرادش.

4- انجمن سجادگان ، متولیان و خدمتگزاران وقف آندرا پرادش.

5- انجمن آموزشی – وقفی کوه امام ضامن (ع)

این سازمان وقفی- آموزش وابسته به شیعیان است . سازمان های آموزشی و وقفی دیگری نیز شبیه انجمن امام ضامن (ع) وجود دارد ، اما به خاطر وجود اختلافات زیاد در اداره و تولیت آنها پرونده آنها غالبا در دادگاه های ایالتی در جریان است . شایان ذکر است که بسیاری از انجمن ها و تشکیلات وقفی -آموزشی که قبلا به دست شیعیان اداره می شده به مورد زمان را زیر نظر آن ها خارج شده است ، به طوری که در حال حاضر مساجد ، انجمن ها و تشکیلات وقفی زیادی وجود دارند که  در ابتدا متعلق به شیعیان بودند ، اما هم اکنون متولیان آن از اهل سنت هستند.

1- Andhra Pradesh State Wakf Boaed .

 در آمد حاصله شش بارگاه مذهبی موقوفه بر اساس بیانیه مطبوعاتی صادره از سازمان اوقاف آندرا پرادش ، در آمد های شش بارگاه مذهبی ذیل در سال جاری (94) نسبت به سال گذشته چهل در صد افزایش نشان می دهد:

نام بارگاه                                                        سال 93                 سال 94

1- درگاه حضرت جهانگیر پیران                              186500               2745000

2- ”       ”    سعد ا…حسینی در شهر نظام آباد       1544400             2427000

3-”     ”  جان پاک شهید درشهر نلگندا                  536000               1184500

4- ”       ” یعقوب شهید در شهر ورنگل                 75000                   1200000

5- ”     ” کریم ا…شاه در شهر نیلور                     851000                 1090000

6- ”     ” بابا شرف الدین در شهر رنگاردی             120500                 260000

در آمد برحسب روپیه

ارقام مذکور درآمد حاصل از زیارتگاه یاد شده است که هر ساله از طریق رسانه های گروهی اعلام می گردد. از این مبالغ تا میزان سی و یک در صد برای اداره سازمان اوقاف ایالتی و پرداخت حقوق اعضا دیگر هزینه های سازمان اوقاف آندرا پرادش و 69 در صد باقیمانده جهت امور رفاهی و عمران و آبادی درگاه های نامبرده صرف می شود. اضافه کنم سازمان اوقاف ایالتی در مناسبت های مختلفی چون اعیاد  ، عرشها و آیین نامه های مذهبی مجالس را در سطوح شهر ها و روستاها برگزار می کند.1

1- مجله وقف ، میراث جاویدان ، شماره 11 و12 ، صص 110 و 111 .

چگونگی تشکیل سازمان اوقاف آندرا پرادش

ایالت آندرا پرادش تنها ایالتی است که در آن سازمان موقوفات با چنین نظم خاصی افرادش انتخاب و انتصاب می گردند . بر اساس اساسنامه اوقاف اعضاء وقف برد 9 نفر به طریق ذیل حسب مورد انتخاب و یا انتصاب می گردند و از بین آنها یک نفر که بیشترین رای را در بین این 9 نفر به خود اختصاص دهد ریاست اوقاف را بر عهده خواهد داشت و سمت وی در حد یک وزیر کابینه ایالتی است و کلیه امکانات و اختیارات یک وزیر را دارد.مدت مسئولیت آنها 5 سال می باشد .

1- یک نفر مسلمان از بین نمایندگان لوک سابا

2- یک نفر مسلمان از بین نمایندگان مجلس ایالتی1

3- از بین 89 نفر متولیان و تولیت اماکن و در گاه اولیاء شریف 2 نفر که بیشترین رای را آورده باشند انتخاب خواهند شد . 2

4- یک نفر مسلمان نماینده سر وزیر ایالت که حداقل پست سازمانی وی در دستگاه دولتی معاون  وزیربوده  باشد.

5- یک نفر از وکلای مسلمان با سابقه از طریق دادگاه عالی . 3

6- از بین ارگانها و سازمان های اهل سنت و شیعه 3 نفر که بیشترین رای را آورده باشند انتخاب خواهند شد.

7- از بین شیعیان یک نفر از علما و رهبران شیعه که همه او را قبول داشته باشند.4

1- اگر تعداد داوطلب در بین هر یک  از این نمایندگان زیادتر از یک نفر باشد بین آنها انتخابات برگزار خواهد شد .

2 – متولیان تعدادشان زیاد است ولی آن گروه سالیانه بیش از 100000 روپیه به سازمان اوقاف پرداخت می کنند در این مجمع شرکت دارند.

3 – چناچه وکلای مسلمان دیگری هم وجود داشته باشند که مایل به شرکت در این سازمان باشند در محل دادگاه بین آنها انتخابات انجام و یکی از آنها معرفی خواهد شد.

4- در اساسنامه وقف بود که در زمان میر عثمان علی خان پادشاهان هفتم دوره آصف حامی تنظیم شده است که این یک نفر باید از بین علمای بزرگ شیعه و  باشدو بدون حضور او مصوبات جلسه اعضاء معرفی شده فوق اعتبار ندارد.

درآمد اوقاف

سازمان اوقاف آندرا پرادش یکی از سازمان های پر درآمد هند می باشد و در تمام هندوستان بی نظیر می باشد. این سازمان ، موقوفات زیادی را زیر نظر دارد که بالغ بر 36 هزار مرکز وقفی می باشد که بیش از یازده هزار مرکز آن مربوط به شیعیان است .

انواع موقوفات در سین کیانگ جنوبی

بررسی اسناد باقیمانده از اوایل دهه 50 نشان می دهد که در آن موقع 24 نوع ملک موقوفه در جنوب سین کیانگ وجود داشته است . اسناد مذکور اسامی آنها را چنین بر می شمارد:

1- موقوفات « مساجد » در مناطقی که قوم « اویغور » (مسلمانها ) اسکان دارند ، در همه شهرها و روستاها ، مساجد کوچک و بزرگ بسیاری وجود دارد که محل انجام دادن شعائر دینی است . معمولا در روستاها ، هر 10 تا 20 خانوار و گاهی هر 20 تا 30 خانوار یک مسجد دارند . در روستاها غالب مساجد کوچک ، هر کدام بین 3 تا 5 « مو»1 و گاهی 10 تا 20 « مو»ملک موقوفه دارند .

موقوفات مساجد متوسط 40 تا 50 و مساجد بزرگ 400 «مو» است . در شهر ها که تمرکز جمعیت بیشتری دارند ، تعداد مساجد کمتر است بطور مثال در ناحیه «شوفو»2 با 45000 نفر جمعیت ، 126 باب مسجد ، یعنی برای هر 355 نفر یک مسجد وجود دارد. ناحیه «ون سو» 3 با حدود 15000 نفر جمعیت دارای 69 باب مسجد ، به طور متوسط برای هر 217 نفر یک مسجد است .

1- MU ، هکتار چینی معادل 1647/. هکتار.

2- Shu fu .

3- Wen Su .

مساجد بزرگ دارای زمین های موقوفه بسیارند. بطور مثال ، زمین های موقوفه مسجد بزرگ «چیاپان» 1 در شهر «شونو» بالغ بر 200 «مو» و «مسجد عیدگاه» بیش از 3000 «مو» می باشد.

2- در اسلام ، فرقه ای به نام  «ایشانی» 2 وجود دارد ، این فرقه در سین کیانگ  دارای پیروان بسیار است . آن ها مسجد را «خانقاه» و املاک موقوفه آن را «موقوفه نقشبندیه»می نامند.

3- موقوفه «مزارات» : مزارات مدفن بزرگان دین و سیاست است . در سین کیانگ جنوبی هر ناحیه دارای مزارات کوچک و بزرگ است که در حد خود املاک موقوفه دارند . مجموع املاک موقوفه مزارات بسیار زیاد است . بطور مثال مزار «آناق خواجه» 3 (در کاشغر) 16000 «مو» ، مزار «اصلا خان 4 » (در آرتوش) 4500 «مو» و مزار «امام موسی کاظم» در دهکده «کوشا» در ختن ، 3000 «مو» ملک موقوفه دارند.

4- موقوفات مدارس دینی : مدارس دینی در سراسر سین کیانگ جنوبی زمین های موقوفه بسیاری دارند. در 1949 (هنگام سلطه حزب کمونیست بر چین). این نواحی دارای 312 باب مدرسه عتوم دینی بودند :

1- یارغند                                                                                        114 باب

2- ینگی حصار                                                                                 60 باب

1-Qiapan.

2- در زبان چینی اشاره به پیروان طریقت دارد .

3 – هدایت ا… آناق خواجه ، از رهبران نقشبندیه در چین .

4- صدق بغراخان معروف به اصلان خان بنیانگذار حکومت اسلامی قراخانیان در شمال غربی چین .

3- شوفو                                                                                          45 باب

4- «باچو» 1                                                                                     41 باب

5- آرتوش                                                                                         41 باب

6- «یوئه پو» 2                                                                                  11 باب

املاک کوچکترین مدرسه بین 10 تا 30 «مو» و بزرگترین آن ها ، 3 تا 5 هزار «مو» بوده و بطور کلی ، املاک موقوفه ، مدارس دینی ، بخش عمده ای از موقوفات را تشکیل می داده است.

5- موقوفات پلها : املاکی بوده است که درآمد آن برای احداث و تعمیر پلها به کار می رفته است .

6- موقوغات قنوات : زمین های بوده که در آمد آن مصروف حفر و لاروبی قنوات عمومی می شده است .

7- موقوفات «لنگان»: به منظور احداث سر پناه در بیابان ها برای عابران مستضعف در نظر گرفته می شده است.

8- موقوفات «تاغ» : برای احداث  و مرمت راه ها در مناطق کوهستانی بوده است.

9- موقوفات «راه» : برای تعمیر و نگهداری راه های عمومی هزینه می شده است .

10- موقوفات «عید» : برای احداث مزارات صرف می شده است . 3

1- Bachu.

2- Yue Pu.

3- چون در مراسم اعیاد بزرگ اسلامی ، از جمله عید قربان ، مردم در مساجد بزرگ و این گونه مزارات اجتماع می کنند ممکن است نام «عید» به همین دلیل بر موقوفات مذکور نهاده شده است .

11- موقوفات «رسول الله» : درآمد این زمین ها  در راه اجرای مراسم یاد بود حضرت محمد (ص) به کار می رود . طبق روش های گذشته ، بخش عمده ای از درآمد حاصل از فروش محصولات این املاک به اماکن اسلامی ، مثلا «مکه» انتقال می یابد و به صورت «نذر» بین «آخوند ها» 1 و بی نوایان توزیع می گردد . هرگاه در سالی ، هیچ کس عازم سفر مکه نباشد «نذر» در محل به مستضعفان داده می شود.

12- موقوفات «چراغ» : برای تامین مصارف چراغ های مساجد و «مزارات» در نظر گرفته می شده است .

13- موقوفات «قرآن» : برای خرید قرآن و توزیع آن در جهت اهداف تبلیغی هزینه می شده است.

14- موقوفات «کاسه» : برای خرید و تعمیر دیگ های بزرگی بوده که در مراسم مذهبی در آن غذا تهیه می شود.

15- وقف «نان پخت» : درآمد حاصله از این املاک باید صرف تهیه غذا و توزیع بین مستمندان گردد ، اما معمولا بخت با آن ها برای دسترسی به  این غذاها ، یار نیست . 2

وقف در فرهنگ بر همن ها

 برای اداره دستگاه های وسیع برهمن ها و نگاهداری سازمان خدایی آنان بنیان گذاران دین هند و یا معماران طریقه (کارما _ کاندا ) دو ستون مادی که روی دو پایه مذهبی قرار داده بودند ،  تعیین و به وسیله همین دو اصل هزینه های هنگفت مقامات کبریایی برهمن ها را تضمین و تأمین می کردند و این دو ستوان مالی یکی قربانی و دیگری تقدیم نذور و هدایا و تحف به قائم مقام برهما بود.

1- کلمه آخوند در زبان چینی به معنی «رهبر روحانی» یا معلم دوره عالی مدارس دینی است .

2- محمد جواد امید دادنیا ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 11-12 ، ص105.

عمل بر دو قسم است یکی اقسام قربانی ، دوم اقسام خیرات . کهنه دوم از اوپانیشاد : محمد دار اشکوه 

ضامن اجرایی این دستور مطابق کتبا (آتاروا ودا) تهدید مرگ دائمی برای مختلف است. آن کس که هیچ نذر و هدایا به خدایان ندهد مرگ در هر عالمی او را تعقیب می کند اما کسی که قربانی و هدیه نثار کند در عوالم بعدی مرگ از او دور است . دیگر نجات یافته و شکار دائمی مرگ نیست. تشریفات قربانی و تقدیم هدایا و نذور بسیار ، از جمله حضور و شهادت شانزده نفر برهمن می باشد که با قربانی کننده و عیال او باید 18 نفر یعنی رقمی باشند که در آن زمان بیش از 18 نبوده است ، عمل قربانی و تسلیم و تقدیم هدایا مانند نماز متدینین به آئین الهی شبانه روزی و دائمی بوده که شب ها برای (آگنی ) خدای ماه و روزها برای الهه خورشید (سوریا ) انجام می گرفت البته از آن قربانی و تحف تقدیمی به خدای (پراجاپاتی ) نیز جداگانه بوده است. 

وقف و نیکوکار در میان بودائیان

 یکی از اصول بوداییان این بود : (بدهید ، ببخشید ، دستگیری کنید ، خود را مقدس کنید.) 2

1- قهین پور ، محمد بودا چه می گوید /20 ، انتشارات موسوی ، چاپ اول ، 1340 ه-ش .

2- دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن /482 .

آشوکا، شاه هند که کیش بودایی دارد اعلام می دارد که همه رعایایش فرزندان محبوب او هستند و او هیچ گاه به خاطر اعتقادات گوناگونی که دارند بر آنان تبعیض روا نخواهد داشت فرمان سنگ نبشته، تقریبا به اقتضای آن زمان سخن می گوید :

(پریه درشی محبوب خدایان مردان ،همه فرقه های دیگر را خواه مرتاض باشند.و خواه مردان خانواده، با هدایا و همه گونه بزرگداشتی گرامی دارد .) 1

 یوان چونگ ،مشهورترین بودایی چینی است که از هند دیدن کرد. او می گوید هر سه ، هر پنج سال یک بار جشن نیکوکاری بزرگی بر پا می کرد که سران کلیه ادیان و جمیع بینوایان و نیازمندان قلمرو خود را به آن فرا می خواند ، در این اجتماع رسم بر این بود که تمام مازاد آنچه را از آخرین جشن پنج ساله پیشین تا آن زمان به خزانه دولت آورده بودند ، به عموم خیرات کند …….. پنج هزار رهرو  بودایی اطعام می شدند.

 … در پایان کار خود هرشه، جامه های گران بها و گوهر هایش را در می آورد و روی آن خیرات می گذاشت.) 2

فرهنگ وقف در مسیحیت

عیسی مسیح در ناصره به خواندن اسفار می پردازد و قسمتی از صحیفه اشعیاء نبی را انتخاب کرد (روح خداوند یهوه بر من است زیرا خداوند مرا مسیح کرده تا مسکینان را بشارت دهم و مرا فرستاده تا شکسته دلان را التیام بخشم ….. و جمعی مایمیان را تسلی بخشم ) .

 عیسی مسیح گوید : (بینوایان را شما همواره با خود دارید ……. او به ثروتمندی که از او پرسید علاوه بر احکام عشره چه کند ، پاسخ داد مایملک خود را به فروش و به فقرا بده ) . 3

 (دیداکه ) یعنی آیین عقیده دوازه (حورای) از آثار ادبیات مسیحیان نخستین بوده است و مدت ها چنین می پنداشت که آن نوشته از بین رفته است ، اما در 1873 .م

1- دورانت، ویل ، تاریخ تمدن/513 .

2- همان ، ص 519 .

3- همان /519.

کتاب مزبور کشف شد و بی درنگ انتشار یافت. این اثر ، بسی پیش از پدیدار شدن اناجیل کلیسایی تقریبا در اوایل قرن دوم تدوین شده بود و هدف آن ، ارتباط دادن جزمیات دین جدید به پیروان آن دین بود. (دیداکه ) مشتمل است بر سه قسمت که قسمت اول آن (فصل III _ I ) دو طریق ، راه حیات و راه نجات را می سنجد و دومی (فصل X_VII ) اصول سازمان مجتمع های مسیحیی و تکالیف رهبران آن را تعیین می کند. در جنب این مفاهیم و اندرزها که در سایر ادیان نیز هست (دیداکه ) به تعالیم ویژه مسیحیت توجه بسیار دارد…

 از مسیحیان تقاضا می کند : ( از تهی دستان روی متابید و هر چه دارید با برادران به میان گذارید و هرگز مگویید این مال ، از من است. )

 به هنگام خشم ، به بردگان که همه به یک خدای روی امید دارند ، فرمان می دهد. (زیرا آنان پیوسته خدا ترسند ) (9-8 ، III ) .

اما اشتراک مال به عنوان القای مالکیت خصوصی تلقی نمی شد : نویسنده (دیداکه ) آزاد کردن بردگان مسیحی را حتی وقتی اربابانشان به دین مسیح بودند ، توصیه نکرد. در آن هنگام برای استفاده از اموال مشترک ، آزاد شدن برده نخستین شرط بود. 1

 در زمان پولس رسول ، هنگامی که مسیحیان احساس استقلال در کلیسا نمودند و از سایر جوامع بشری کناره گرفته و خود یک جمعیت و اخوتی تشکیل دادند اعمال و عبادات ایشان دو نوع بود. اولا ، تجمع در عبادتگاه ها برای انجام مراسم دینی مطابق نمونه کنیسه یهود که درب های آن به روی همه اعم از مومن قدیم یا سالک و تازه وارد باز بود و در آنجا از روی کتب و صحف  توریه فقراتی تلاوت می کردند و نمازها و دعاها می خواندند و به وعظ سخن گفته واز مزامیر می سرودند. ثانیا ، شرکت در ضیافت محبت ، که فقط خاص مومنین بوده و آن عبارت بود از گشودن سفره طعام در برابر تمام حضار و در اثناء صرف تشریفات ساده ای انجام می شد.

1- آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی ،مبانی مسیحیت /215 ، حسینیه ارشاد .

 یعنی از سفره طعام آخرین عیسی یاد می کردند و از تغذیه و قربانی عیسی به جسد و خون او از نان و شراب رمزی می گرفتند و چون این تشریفات به صورت عبادت شکرانه ادا می شد آن را و کاریست Eucharist نامیدند که به زبان یونانی به معنی شکرگزاری می باشد. 1

در مسیحیت بخشش اموال به دو گونه صورت می گیرد

صورت اول ، آن که شخص در زمان حیات خود اموالی را وقف می کند. به این نوع بخشش در زبان ارمنی انزایاگیر ( enzayagir)  (=هدیه نامه ) می گویند.

صورت دیگر،  آن شخص قبل از مرگش وصیت می کند که پس از مرگ اموال وی به نحوی خاص صرف شود که در این صورت به آن کداک (Kedak)  گفته می شود.

در صورت اول خود شخص زنده است و بامیل خود هدیه می کند و همراه با آن سندی می نویسد ولی در صورت دوم وصیتنامه می نویسد که در این صورت لازم است در حضور کشیش و چند ریش سفید نوشته و گواه شود و یا نزد هیئت های مذهبی و یا در دفاتر اسناد (محضر ) نوشته و ثبت شود. در مورد نوع اموالی که بخشیده می شود باید یادآور شد که به غیر از اموال غیر منقول اشخاص اعانه های مختلفی به اماکن مقدسه یا انجمنهای خیریه می دهد. مانند کتب خطی ، صلت ظروف نقره ای و طلایی اشیاء مختلف که در بعضی کلیساها طومارهایی وجود دارد که در آن هدیه ها نوشته می شده است. در حال حاضر این اعانه ها در دفاتری مخصوص ثتب می شود.

1- ناس ، جان ، تاریج جامع ادیان از آغاز تا امروز /416.

با مرور سه فقره وقفنامه که به ترتیب مربوط به سال های 667 و 697 و 709 میلادی و متعلق به فرزندان ، نوه ها و عروس های خواجه ملیک آقا و سلطان پور و

مرحوم خواجه گریگور بوده و در کلیسای وانک جلفای اصفهان نگهداری می شود این گونه استنباط می گردد که دو فقره آنها وصیتی بوده که موصی وصیت می کند تا اموال ایشان به ترتیب بین  اشخاص و روحانیون جهت ادای مراسم مذهبی پرداخت و کلمیورد نیز کتب مقدس و برخی اشیاء دیگر را به کلیسا هدیه می کنند. 1

فرهنگ وقف در یونان

در یونان برابر آیین اورفئوسی، اگر کسی قبل از مرگ کفاره گناهان خود را بدهد یا پس از مرگ دوستانش گناهان او را بخرند کیفر او در زیر زمین پایان می پذیرد. 2

 (در معابد یونانی ضمن مراسم که شامل راه اندازی دسته ، سرود ، قربانی ، دعا و گاهی غذای مقدس بود …… هنگام شیوع بیماری های خطرناک یکی از بینوایان شهر را جامه متبرکه می پوشاندند و از بین المال اطعام می کردند. ….. 3

( در جامعه یونانی صدقه و خیرات نیز برقرار است. موسسات بسیاری برای پذیرایی بیگانگان ، معالجه بیماران و حفظ پیران و فقیران برپاست. 4

1- فصل نامه وقف میراث جاویدان ، شماره 19 و 20 .

2- دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ، ترجمه احمد آرام ، سازمان آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، 1370 ، ص 213 .

3- همان ، ص 215 .

4- همان ، ص 326 .

(ارسو توصیه می کند که : مازاد خزانه عمومی را بین مردم بی چیز چنان تقسیم کنند که هر کس بتواند مزرعه کوچکی برای خود بخرد.)  1

وقف در میان رومیان

 رومیان با نظام موسسات کنیسه و موسسات خیریه آشنا بودند. این موسسات به اداره فقیران و ناتوانان می پرداخت. اموالی باین موسسات اختصاص می یافت تا به مصرف فقرا و ناتوانان برسد (بین الشریعه الاسلامیه و القانون الرومانی از دکتر صوفی حسن ابوطالب ، ص 150 . )

 رومیان عقیده داشتند که اشیاء مقدسه ، اشیایی که بنا به سنن مذهبی و تشریفاتی و مقرراتی که توسط کاهنان وضع و اجرا می شد ، به خدا اختصاص می یافت. مانند : معابد ، نذور ، هدایا و امثال اینها و ممنوع البیع و الرهن هستند و کسی حق ندارد آنها را تملک نماید ، زیرا اینان تعلق به خدا دارند و چیزی که به خدا تعلق دارد قابل تملک نمی باشد در نوشته جستنیان (قانون مدون یوتسینانوس امپراتور روم شرقی ) چنین آمده است : (اشیاء مقدسه ، اشیا ء دینیه و اشیاء حرام ، مملوک احدی نمی شوند چه آنکه مملوک خدا ، مملوک انسان نمی شود (مدونه جستنیان فی الفقه الرومانی ، تعریب عبدالعزیز فهی ، ص 57 ) باز رومیان عقیده داشتند که اگر مکان مقدسی خراب شود زمین آن مقدس باقی می ماند و مقدس بودن زمین در آغاز طی مراسمی از طرف کاهنان باید اعلام شود. خود انسان ها آن قدرت را ندارند که زمینی از زمین های خود را شخصا مقدس اعلام نمایند. بلکه اینان می توانند زمین مفروزی را از املاک خود ، با دفن کردن مرده ای در آن ، دفن کنند. البته پس از آن که زمین مشاعی ، به صورت (مدفن ) درآمد هر یک از شرکاء می تواند بدون جلب موافقت شرکای دیگر در آن ، مرده دفن نماید.

1- دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن /598.

 از مطالب فوق الذکر به دست می آید که نظام وقف در میان رومیان کاملا مشابه نظام وقف در میان مسلمانان بوده و هر دو نظام هدف واحدی را تعقیب می نمایند و اختلاف تنها در بکارگیری وسایل فنی می باشد که هر کدام از دو نظام برای رسیدن به هدف از وسیله فنی خاصی استفاده کرده است. 

 وقف در حقوق انگلوساکسون (حقوق قدیم انگلستان و آمریکا )

نظام انگلوساکسون امروزه نوعی از تصرفات مالی را می شناسد که تحت نام (تراست ) معروف است و خلاصه تعریف آن چنین است : مالی را در اختیار شخص معینی می گذارند تا آن را به مصرف شخص دیگر برساند (عوائد مال مذکور را صرف احتیاجات این شخص کند. ) شخص صاحب اختیار را امین و یا وصی و شخص دوم را مستفیذ و یا مستحق می نامند.

رابطه شخص امین یا وصی با مال مورد امانت در ارتباط با مستحق _ یا مستفید _ تراست نامیده می شود که نه مالک آن مال است و نه می تواند آن را تملک نماید و حتی خود امین و یا وصی نمی تواند از آن مال استفاده نماید به نحوی که مالکیت عین از مالکیت منافع جدا می شود. 2

 در آمریکا ، بطور متوسط فقط %40 بودجه دانشگاه های دولتی را دولت می پردازد . بیشتر این بودجه از طریق صندوق های وقفی تامین می شود و اموال وقفی بطور دائمی بخش بزرگی از بودجه دانشگاه ها را پرداخته است . صندوق های وقفی متنوع اند .بنیاد های وقفی مدرن دنیا  پول نقد اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس ها اوراق بهادار شرکت های غیر سهامی عام املاک و مستغلا بیمه نامه و انبوهی از دارائی ها فیزیکی و واقعی دیگر هدیه و هبه می شود .

به عنوان نمونه ، بنیاد فورد ابتدا در سال 1936 به عنوان ستاد محلی انسان دوستانه در سطح محلی ایالت میشیگان آمریکا تشکیل شد . آنگاه در سال 1950 جنبه ملی و بین المللی پیدا کرد . بنیاد مذکور به عنوان یک سازمان غیر انتفاعی و غیر دولتی و مستقل ثبت شده است و طی سال های عمر خود حدود یازده میلیارد ریال به شکل کمک هزینه کمک بلا عوض و قرض الحسنه پرداخت کرده است .

1- عبید الکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام /40.

2- همان منبع .

وقف در میان آلمانی ها

 آلمانی ها نظام مالی ویژه ای دارند که با اصل فکر وقف و شکل آن شباهت نزدیک دارد . (مالک ، مال خودش را برای مدت معینی و یا تا انقراض نسل خانواد ه ای به یک خانواده اختصاص می دهد. گاهی تمام خانواده از نظر گرفته می شود و گاهی بعضی از آنان و گاهی در درجه اول پسران و در درجه دوم دختران منظور می شوند. خلاصه در بیان ترتیب طبقات مستحقین روش های مختلفی دارند و به طور کلی اصل در وقف این است که فروخته نمی شود و مورد بخشش واقع نمی گردد و به ورثه منتقل نمی شود و مستحق (موقوف علیه ) بهره ای از آن ندارد ، بجز از درآمدش و حکم انتقال این حق انتفاع به ورثه منتفع ، احکام ویژه ای دارد. (جدای از مقررات ارث)

از این ویژگی ها متوجه می شویم که این همان( وقف اولادی) است ( الواقف من الناحیه الفقیهه و التطبیقیه ، تالیف محمد سلام مذکور ، ص7 و الوقف فی الشریعه و القانون ،تألیف زهدی یکن،ص 184 )1 

با نگاهی به برخی آمار و گزارشات موجود باید گفت: « یکی از کشورهای موقوفه خیز و بانی بنیادهای جهان غرب ، جمهوری فدرال آلمان است که به علت اهمیت دادن به موقوفات در گذشته و به خصوص پس از جنگ جهانی دوم ، می توان از تجارب موفقیت آمیز آن استفاده برد. به طوری که از جدول شماره 1 بر می آید ، همه ایالت های آلمان به یک نسبت موقوفه ندارند ، به تقریب کلیه موقوفات ، در ایالات ده گانه آلمان غربی سابق به انضمام برلن غربی قرار دارند و در 5 ایالت آلمان شرقی سابق که اکنون جزو جمهوری فدرال آلمان اند، فقط 47 موقوفه باقی مانده است. جدول شماره 1 : توزیع موقوفات در ایالات جمهوری فدرال آلمان در سال 1991

نام ایالت :                                         تعداد موقوفات

بادن وورتنبرگ                                          802

بایرن (= باواریا)                                       1427

برلین                                                    230

برمن                                                      43

هامبورگ                                               527

هسن                                                   537

نیدرزاکسن                                           543

نردراین وستفالن                                    989

 1 . عبید الکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام / 41.

 نام ایالت                                                                       تعداد موقوفات

راین لند فالتس                                                                         152

سارلند                                                                                   43 

شلسویک هولشتاین                                                                219

پنج ایالت جدید ( = آلمان شرقی سابق )                                      47

ایالت محمل موقوفه نامعلوم                                                       374

جمع                                                                                     5933

منبع فهرست موقوفات ، 1991 . م ص XI

مقاطع ایجاد یا سال تأسیس وقف بیانگر روند رو به افزایش موقوفات و بنیادهای وقفی ، به خصوص پس  از جنگ جهانی دوم است ، به طوری که از سال 1951 تا سال 1991 . م جمعا 2495 موقوفه یا بنیاد ایجاد شده است. (جدول شماره 2 )

جدول شماره 2 : سال وقف موقوفات جمهوری فدرال آلمان تا سال 1991 میلادی

مقاطع50ساله ایجاد وقف  تعداد  مقاطع50ساله وقف بر حسب میلادی  تعداد

1200-1151                         5               1800-1751                                  68

1250-120                         17               1850-1801                                  173

1300-1251                        22              1900-1851                                  432

1350-1301                       29               1990-1901                                 760 

1400-1351                      42               1990-1951                                  2478 

1450-1401                     20                1991                                           8 

1500- 1451                     42               نا معلوم                                     1590    

منبع فهرست موقوفات ، 1991 . م ص XII

مقاصد این موقوفات روشنگر اهمیت تشخیص هدف اجتماعی و تأمین آن توسط واقفین است . بیشترین تعداد موقوفات ، به مقاصدی چون تکالیف اجتماعی (33/8درصد موقوفات ) ، آموزش ، تعلیم و تربیت (21 درصد) ، دانش ، پژوهش و آموزش عالی (11/1 ) درصد ، هنر و فرهنگ (9/5  درصد ) اختصاص یافته است . هر چند مبالغ مصرفی در فهرست روشن نیست ، به نظر می رسد همین نسبت ها در مورد رقم مصارف ، کما بیش صدق کند ، ما در اواخر همین مقاله ، ضمن معرفی برخی از بنیادهای وقفی جدید به ارقام نیز توجه خواهیم کرد ، افزایش رقم جمع موقوفات به علت آن است که تعداد فراوانی از موقوفات ، چند منظوره هستند ، لذا تکرار نشده اند. بدیهی است نوع و سهم مقاصد در امور گوناگون در هر یک از ایالات آلمان با یکدیگر تفاوت می کند

1 _ جدول شماره 1 .                              2 _ جدول شماره 3 .

جدول شماره 3 : مقاصد موقوفات ( 1991 . م )

مقاصد                                                       تعداد موقوفات                                                  درصد

آموزش ، تعلیم و تربیت                                1856                                                              21/01 %

خانواده ، شرکت                                             335                                                              3/8 %

درمان                                                          545                                                               6/1 %

هنر ، فرهنگ                                                853                                                                9/5 %

سیاست                                                      54                                                                 0/6 %

دین                                                             303                                                               3/3 %

 تکالیف اجتماعی                                         3012                                                               33/8 %

محیط زیست ، چشم انداز ، طبیعت                  231                                                               2/5 %

تفاهم اقوام و ملل                                          171                                                               1/9 %

اقتصاد ، مصرف کنندگان                                   49                                                               0/5 %

دانش ، پژوهش ، آموزش عالی                       996                                                              11/1 %

سایر                                                          518                                                                5/8 %

جمع                                                        8923                                                              100 %

به طوری که اشاره شد ، پس از جنگ جهانی دوم ، بر اثر دگرگونی های عظیم علمی ، فنی در جهان غرب و تأثیرات آمریکا پس از اشغال آلمان بر این کشور ، در زمینه موقوفات و بنیادهای وقفی نیز تغییرات شگرفی پدید آمد.

در این مورد آلمان زبان زد است . پروفسور دکتر هلموت بکرکه سالها رئیس موسسه ماکس پلانک برای پژوهش آموزشی در برلین بود، این روند را در مقاله ای تحت عنوان (آنجا آغاز کنیم ، در آنجا که دولت رخنه ها و کمبودهایی را برجای گذاشته است ، برای موقوفات و بنیادهای وقفی نو و انعطاف پذیرتر در آلمان فدرال هنوز وظایف بسیار مهمی وجود دارد ) به سال 1987 . م به درستی بیان کرده است. در این جا سعی می شود، حتی الامکان همه آن آورده شود. نام برخی از بنیادهای سیاسی مانند بنیاد کنراد آدنائر یا بنیاد فرید ریش ابرت که از درآمدهای عمومی اداره می شود و این درآمدها را برای مقاصد سیاسی معینی به مصرف می رسانند در افواه است و حال آنکه این بنیادهای سیاسی غیر معمول اند و باید از آنها گذشت. بنیادهای وقفی فراگیر ، که افراد حقیقی و حقوقی آنها را به صورت موقوفات خصوصی ، بنیانگذاری کرده اند ، دقیقا در فراهم آوردن موجبات و امکان پذیر ساختن تنوع فرهنگی و انجام دادن امور و موضوعات معین در مسائل گوناگون جامعه نهفته است اهمیت این مسأله را کسی درک می کند که بعد از جنگ جهانی اول جهت مطالعه امور آموزشی آمریکا ، به ایالات متحده آمریکا سفر کرده باشد به خصوص انسان در آن کشور از تنوع تخصیص امکانات مالی توسط بنیادهای وقفی به نهادهای فرهنگی و  دانشگاه ها در زمینه آموزش عالی و پژوهش ، مدارس و موزه ها تحت تأثیر قرار می گرفت. در حالی که آلمان ها در آن هنگام با بنیاد وقفی به مثابه ابزار ابتکار عمل فرهنگی و به منزله وسیله و امکان پیشرفت و تغییر ، مأنوس نبودند. دیدگاه سنتی وقف در آلمان عبارت از این بود که سرمایه ای در اختیار قرار می گرفت که می باید سود یا عواید آن برای انجام دادن مقصود یا مقاصد واقف کفایت کند ، مقصود وقف ، چنان به دقت تدوین و در وقف نامه تصریح می شد که تا نسل ها و قرون متمادی پایدار و استمرار یابد. شاید بتوان با قدری مبالغه گفت که وقف در سنت آلمانی ابزاری است که به کمک آن گرایش های کاملا معین و تثبیت یافته فرهنگی در مقابل تحولات روز می توانند پشتیبانی شوند ، یعنی به مقتضیات زمان توجهی نمی شد. برعکس در آمریکا ، وقف یا بنیاد وقفی ابزاری است که به مدد و یاری آن گرایش های نو و مقتضیات زمان تحقق می یابد ، از این رو تصادفی نیست که مدت های مدید قسمت اعظم موقوفات آلمان کلیسائی (دینی ) بودند. اما شرایط پس از جنگ جهانی دوم در آلمان نیز تغییر یافته است ، از نظر سیاسی در مورد بنیادهای وقفی جریان بسیار شگفت آوری ملاحظه می شود سوسیال دموکرات ها ، به طور اعجاب انگیزی دوست دار بینادهای وقفی شده اند ، زیر ا آنها در بنیادهای وقفی شرکت ها و بنگاه های بزرگ صنعتی اثری از اجتماعی شدن (سوسیالیزاسیون) می دیدند و به نظر آنان کسی که وقف می کند ، چیزی از حق و اختیار تصرف شرکت یا بنگاه بر وسایل تولید را به نفع مقاصد عام المنفعه از دست می دهد و از این رو وقف ، مطلوب است . بدین ترتیب زیر نظر کارلو اشمید نخست وزیر ورتمبرگ جنوبی، بنیاد تسپلین از کارخانه های ماح باخ ، تسپلین و کارخانه چرخ دنده فرید ریش هافن پدید آمد.

حزب دمکرات مسیحی نیز همواره خود را مدافع موقوفات و بنیادهای وقفی دانسته زیرا موقوفات در آلمان به خصوص بعنوان تأسیسات و نهادهای محافظه کارانه ای که سنت های ویژه ای را حفظ می کردند به شمار می رفتند و طبعا دموکرات های مسیحی که خود را نگهبان همین گونه سنن می دانند پشتیبان موقوفات اند. اما تنها در سال های اخیر است که اصطلاح و مفهوم (بنیادهای وقفی اجرایی ) به تدریج جا افتاده است. در این میان می توان به طور کلی گفت که بنیادها  در جریان شدن و پیدایی اند. با مطالعه خبرنامه (فروم) نشریه (اتحادیه بنیادهای وقفی جهت دانش آلمان ) می توان تشخیص داد و پی برد که به ندرت ماهی می گذرد که یک کارخانه دار یا بیوه او یا فرزندانش به تأسیس بنیاد وقفی غیر مستقلی مبادرت نورزیده باشند ، به طوری که در ظرف سال های 1972 تا 1987 . م چنین بنیادهایی در نزد اتحادیه مذکور با مبلغی در حدود پانصد میلیون مارک تاسیس شده است .

تعداد و اهمیت موقوفات و بنیادهای وقفی آلمان در حال حاضر در مقایسه با ایالات متحده آمریکا هنوز هم بسیار اندک است ،اما سخن به گزاف نرانده ایم اگر بگوییم آلمان کشوری است که قصد دارد سرزمین موقوفات و بنیادهای وقفی شود .وقف کردن کاری محبوب و مردم پسند است ، مصرف سودهای اقتصادی برای انجام دادن مقاصد عام المنفعه ، انتقاد از نظام سرمایه داری را کاهش می دهد ، از سوی دیگر موقوفات به ترویج تنوع حیا فرهنگی می پردازند و این چیزی است که دستگاه یک نواخت ساز دولت از عهده آن به چنان وجهی بر نمی آید .)1

1- فصل نامه میراث جاویدان ، سال دوم ، شماره 4 ، صص 95-98.

وقف در کشور فرانسه

 امروز در قانون کشور فرانسه نوعی از تصرفات مالی وجود دارد که شبیه وقف اولادی است. قانون اجازه داده که پدر مالی را به فرزندش ببخشد و یا به نفع او وصیت کند و که در زمان حیاتش خودش ازآن منتفع شود و بعد از مرگش به اولادش یا برادرش منتقل گردد. قانون فرانسه از این عمل حقوقی تحت عنوان (هبه منتقله ) نام می برد و احکام ویژه ای برای آن مقرر می دارد علاوه بر (وقف اولادی ) به وقف خیری و مصارف آن نیز در قانون فرانسه تصریح شده است. قانون این نوع وقف را چنین تعریف کرده است : وقف بر امور خیریه عبارتست از اختصاص دادن مال معینی از دارایی و سرمایه برای عمل خیر اعم از آنکه عام باشد یا خاص .

 اهداف چنین وقفی عبارست از :

 الف: انجام عمل مخصوص ، مانند مراسم دعا یا شرابخوری برای آرامش روح متوفی و ایجاد صندلی ویژه ای (کرسی خاصی ) در معبدی برای متوفی و خانوادهای که ثواب این اعمال به شخص متوفی برسد.

 ب : انجام عملی برای اهداف عمومی مانند احداث بیمارستان یا نوانخانه و یا مدرسه ، چنین وقف هایی عام و به دو صورت تحقق می یابد:

 1 _ گاهی با تنها انشای واقف ، وقف محقق نمی شود و بلکه یک شخصیت حقوقی ، نظیر دولت یا مدیر یک موسسه عام المنفعه مانند بیمارستان باید با اجازه  آن را تنفیذ نماید. به طور مثال به بیمارستانی مبلغی پول اختصاص یابد و یا از عواید ملک موقوفه ای کرسی ویژه ای در مدرسه ای ایجاد گردد. در این صورت اگر مدیر مدرسه و یا بیمارستان عمل واقف را مجاز اعلام کرد، وقف محقق می شود و گرنه باطل می گردد البته ورثه واقف می تواند علیه مدیر مدرسه و یا بیمارستان طرح دعوی نماید که چرا مانع تحقق وقف می شوند و آنان نیز می توانند در خواست القای وقف و تعویض آن را مطرح کنند.

 2 _ گاهی هم مالکی از دارایی می تواند موسسه خیریه ای را به وجود آورد و آن را شخصا اداره کند و از مقامات مربوطه نظیر اداره ثبت اشخاص حقوقی تقاضا نماید که (شخصیت حقوقی ) برای آنان قائل شوند و اموالی را بدان اختصاص دهد. این نوع موسسات پس از احراز شخصیت حقوقی می توانند بخشش های دیگران را نیز بپذیرند. 1

1- عبدالکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام ، ج1 ، ص 47 .

نویسنده مقاله وقف در حقوق فرانسه نیز در این رابطه چنین می نویسد :

« نهادی را که ما در فرهنگ خود «وقف » می نامیم در فرهنگ فرانسه فونداسیون Fondation می نامند. در برخی از فرهنگ های حقوقی فرانسه چنین تعریف شده است : « فونداسیون عبارت است از اختصاص دادن دائمی اموالی برای بنیادی عمومی و غیر انتفاعی با اهداف خیرخواهانه و بشر دوستانه » ؛ اهدافی از قبیل تاسیس یا گسترش بیمارستان ، دانشگاه ، خوابگاه دانشجویی ، خوابگاه بی سرپرستان ، یتیم خانه ، کمک به ایتام و مستمندان و بیماران بی بضاعت ، دادن جایزه علمی ، ادبی یا هنری …

مالک اموال به وسیله فونداسیون می خواهد شخصیت حقوقی جدیدی ایجاد کند که مستقلا در جهت بر آوردن اهداف نیک وی باشد. در حقوق فرانسه ، واژه فونداسیون در این معانی به کار میرود :

1- نهادی حقوقی که عهده دار مدیریت اموال و پی گیری و اجرای اهداف بانی آن است.

2- مجموعه اموالی که برای ایجاد این نهاد حقوقی اختصاص داده شده است .

3- اعمال حقوقی و فعالیت هایی که این نهاد انجام  می دهد . البته فونداسیون در ابتدا به معنای فعالیت های این نهاد بوده ، ولی امروز غالبا به معنای خود این نهاد حقوقی است .

در قانون مدنی فرانسه ، تعریفی از وقف نشده  و نامی هم از آن برده نشده است ، لیکن ماده 18 قانون مصوب 18 ژوئیه 1983 ، فونداسیون را چنین تعریف می کند: «عملی حقوقی که به موجب آن فرد یا افراد حقیقی  یا حقوقی اموال یا عوایدی را دائما به صورت غیر انتفاعی در اختیار منافع عمومی قرار می دهند .»از قانون مدنی ایران ، « وقف عبارت است از این که عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود» (ماده 55) ، این تعریف ، ترجمان عبارت فقهی « تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه » است . با توجه به ایت تعریف و تعریفی که از فونداسیون شد ، به خوبی میتوان فونداسیون را مترادف وقف دانست و البته پر واضح است که هر کدام از این دو نهاد با توجه به اینکه به دو نظام متفاوت حقوقی تعلق دارند ، شرایط و ویژگی های خود را دارند.» 1

1- ح – فرشتیان ، وقف در حقوق فرانسه ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 18 ، ص 69 .

فرهنگ وقف در دین اسلام و برخی کشورهای اسلامی

از آنجا که شریعت اسلام با پرداختن به تمام ابعاد زندگی انسان دستورات جامعی را در هر بخش تدوین و ابلاغ نموده و فقهای بزرگ مذاهب مختلف اسلامی نیز در طول تاریخ به شرح و بسط موضوعات گوناگون پرداختند می توان گفت در هر بخش از ابواب فقهی احکام و دستورات دینی که برای زیستن مطلوب و باور به دیار ابدی ، تدوین شده ، مبسوط و کامل است مضاف بر اینکه بر اثر فقر منابع یا عدم توان و بضاعت فکری نگارنده امکان دست یابی به مطالب بیشتر در حوزه وقف در سایر ادیان به دست نیامد. در هر صورت و به هر دلیل که این مقایسه را انجام دهیم باید اذعان نمود اگر چنانچه بخواهیم با همان ترتیبی که در بخش های پیشین و در سایر ادیان به فرهنگ وقف پرداختیم در فرهنگ اسلام همچنین کنیم چون در هر کدام از ادیان مذکور یک یا چند مورد از مصادیق وقف و نوعدوستی مطرح و مورد توجه بوده است بنابراین باید به عناوین متعدد که شباهت های زیادی به فرهنگ وقف دارند ، اشاره کنیم که از نظر روش تحقیق و ماهیت مطالب و نتیجه گیری دچار مشکل می شویم ولی چون وقتی کلمه وقف یا فرهنگ وقف به کار می رود نوعدوستی ، انفاق ، کمک به یکدیگر و جامع نگری و …… به ذهن متبادر می شود و از آنجا که در فرهنگ اسلام علاوه بر وقف عناوین و موضوعات مختلفی وجود دارد که در سایر ادیان نیز به نوعی به آنها اشاره شده ، لذا صرفا برای آگاهی علاقمندان ، به اختصار می پردازیم به عناوین مشابه که از گذشته های دور در سایر ادیان و مکاتب وجود داشته و آنگاه به طور خاص به فرهنگ وقف  اشاره می کنم.

 1 _ معبد : نقش و اهمیت عبادتگاه و علاقه و توجه مردم به این اماکن مقدس از دیرباز وجود داشته وانسان ها برای ارتباط با قدرت لایزال دیگر همواره از طریق این مکان به راز و نیاز می پرداختند و احترام ویژه ای نیز بر آنها قائل بودند و برای ابراز ارادت و اظهار محبت خود اموال خویش را هدیه می کردند که در رابطه با نقش و جایگاه مسجد در موارد متعددی از آیات مختلف قرآن بدان اشاره شد به عنوان نمونه می توان آیه 18 از سوره توبه را ذکر کرد که می فرماید منحصرا تعمیر مساجد خدا به دست کسانی است که به خدا و روز قیامت ایمان آورده و نماز پنج گانه به پا دارند و زکات مال خود بدهند واز غیر خدا نترسند . آنها امیدوار باشند که از هدایت یافتگان هستند .

 دراین آیه شریفه تعمیر یکی از مقدس ترین مکان ها باید توسط افرادی انجام گیرد که به روز قیامت ایمان داشته بانشد. بنابراین اهمیت مسجد جایگاه این مکان مقدس ، نحوه اداره و نگهداری آن و کیفیت توجه به این مکان از نکات برجسته ای است که همواره مدنظر بوده است و یکی از بزرگترین و عظیم ترین عبادتگاه ها و مساجد در فرهنگ اسلامی مسجد الحرام است که قبله گاه مسلمین بوده و اعمال حج به عنوان یکی از مهم ترین اعمال عبادی در این مکان مقدس انجام می شود و بر مسلمانان واجب است تا در صورت داشتن شرایط لازم به حج مشرف شوند و در قرآن نیز راجع به این امر مهم حدود 40 آیه وارده شده که به عنوان نمونه یکی از آنها را ذکر می کنیم. 

  آیه 96 آل عمران می فرماید :

 اول خانه که برای مکان عبادت خلق بنا شد همان خانه مکه است که در آن برکت و هدایت خلاق است.

3و2 _ نذور و قربانی : نذور و قربانی کردن برای خدایان و در معابد به خاطر باورهای درونی اشخاص از گذشته های دور ، مرسوم و در احکام اسلام به ویژه در اعمال حج قربانی یک امر واجب محسوب می شود زیرا در اثر این کار مساکین نیز بهره مند می شوند. کما این که در نوزده جای قرآن به نوعی به موضوع قربانی اشاره شده ولی آنچه مسلم است اینکه عمل قربانی در بین همه ادیان وجود داشته و ضمنا در آیات ذیل به نوعی به موضوع قربانی اشاره شده است .

آیه 270 بقره می فرماید :

« هرچه انفاق کنید و یا نذر و صدقه دهید همانا خداوند می داند (ولی اگر در حق مسکینان ستم کنید ) ستمکاران را در دو جهان یار و معینی نخواهد بود. »

 آیه 29 سوره حج می فرماید :

«سپس (بازگو) تا مناسک حج و خلق و تقصیر را به جای آرند (یعنی سر بتراشند و ناخن و موی بسترند تا از احرام بدر آیند ) و به هر نذر و عهدی که در حج کردند (به هر پیمانی که با خدا و خلق بسته اند ) وفا کنند و طواف کعبه را گردخانه عتیق (بیت الحرام ) به جاری آرند. »

یکی از مصادیق بارز وقف انفاق است چون وقف تحت هر شرایطی که انجام می گیرد با فداکاری و گذشت همراه است و انفاق چه با عنوان بقاء عین و استفاده از منافع آن باشد یا به طور مستقیم انجام شود ، با بخشش همراه است. در فرهنگ اسلامی آیات مختلفی در مورد انفاق آمده که به برخی از آنها اشاره می کنیم :

 آیه 92 سوره آل عمران :

 (لن تنالوا البر حتی تنفقوا ممٌا تحبٌون و ما تنفقوا ما شی فانٌ الله به علیم )

«شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصٌان خدا نخواهید رسید مگر آنکه از آنچه دوست می دارید و بسیار محبوب است در راه خدا انفاق کنید و هر چه انفاق کنید محققا خدا بر آن آگاه است .»

 آیه 54 سوره قصص :

 (اولئک یوتون اجر هم مرٌتین بما صبروا و یدرون بالحسنه السٌیئه و ممٌا رزقناهم ینفقون . )

«آنهایی که چون یاد خدا کنند دلهاشان هراسان شود و (در راه او ) هر چه مصیبت ببینند صبور باشند و نماز به پا دارند و از آنچه روزیشان کردیم انفاق می کنند. »

آیه 2 و 3 و 4 سوره انفال :

(انما المومنون ، الذین اذا ذکرالله و جلت قلوبهم و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا و علی ربهم یتوکلون )

(الذین یقیمون الصلوه و ممارزقناهم ینفقون . )

(اولئک هم المومنون حقالهم درجات عند ربهم و مغفره و رزق کریم )

«مومنان حقیقی آنهایی هستند که چون ذکری از خدا شود دلهایشان ترسان و لرزان شود و چون آیات خدا را بر آنها بخوانند بر مقام ایمانشان بیفراید و به خدای خود در هر کار توکل می کنند.»

« آن هایی که نماز به پا می دارند و از هر چه روزی آنها کردیم به فقرا انفاق می کنند. »

«آنها به راستی و حقیقت اهل ایمان هستند و نزد خدا مراتب بلندی دارند و آمرزش و روزی نیکو مخصوص آنها است. »

 آیه  31 سوره ابراهیم :

(قل لعبادی الذین امنوا یقیمو الصلوه و ینفقوا ممارزقناهم سرا و علانیه من قبل ان یانی یوم لابیع فیه و لاخلال ) .

«(ای رسول ما ) به آن بندگان من که ایمان آوردند بگو نماز به پا دارند و از آنچه روزی آن ها کردیم در نهان و آشکار انفاق کنند پیش از آنکه بیاید روزی که نه چیزی توان خرید و نه دوستی کسی (جز خدا ) به کار آید. »

 آیه 35  سوره حج :

(الذین اذا ذکرالله و جلت قلوبهم و الصابرین علی مااصابهم و المقیمی الصلوه و مما رزقناهم ینفقون . )

« آن هایی که چون یاد خدا کنند دل هاشان هراسان شود و (در راه او) هر چه مصیبت ببینند صبور باشند و نماز به پا دارند و از آنچه روزیشان کردیم انفاق می کنند .»

 4 _ صدقه : یکی دیگر از مصادیق انفاق و کمک به همنوعان در جهت رفع مشکلات و موانع آنها صدقه است که افراد توانمند با پرداخت کمک به دیگران به آن ها یاری می رسانند. هر چند این عمل در فرهنگ اسلامی دارای ابعاد مختلفی بوده و برای پرداخت کننده ثواب و پاداش های مختلفی پیش بینی شده ولی آنچه مسلم است اینکه بین وقف و صدقه شباهت زیادی وجود دارد و برخی فقهای اسلامی با استناد به حدیثی از پیامبر اسلام وقف را صدقه دائمی تلقی می کنند که همیشه از منافع مال وقف شده موقوف علیهم ، استفاده می کنند کما اینکه در آیه 271 سوره بقره می فرماید : ای کسانی که ایمان آورده اید ، صدقات خود را به منت و آزار تباه مسازید.

 5 _ شعائرالله : بزرگداشت مناسبت ها و ایام خاصی از سال که مصادف با تحول عظیمی در طبیعت می شود ، یا سالروز میلاد یا بعثت و رحلت پیامبری است ، یا هر امر مهم که در بین فرهنگ ها و ادیان حائز اهمیت بوده ، همواره مورد توجه قرار می گرفته و همانطور که پیشتر نیز اشاره شد پیروان ادیان مختلف براساس باورها و اعتقادات خود این مناسبت ها را جشن می گیرند یا به عبادت می پردازند که از دیرباز تاکنون وجود داشته و در همین رابطه در نیایشگاه ها و مساجد و معابد برای ادای این تکلیف چه بسیار انسان هایی که با اطعام یا هدیه و نذر گرامیداشت این ایام به وظیفه خود عمل می کنند. این امر در فرهنگ اسلامی نیز سخت مورد توجه واقع و تحقیقا می توان گفت بخش عمده ای از مصرف درآمد موقوفات به تأمین هزینه برگزاری این نوع مراسم اختصاص داشته . به ویژه درایام ماه مبارک رمضان چه بسیار انسان های نیازمندی که به هزینه افراد متموٌل افطار می کنند و بابت این کار ثواب و اجر اخروی نیز برای بانیان آن پیش بینی گردیده است. کما اینکه به طور کلی راجع به شعائر دین خدا نیز آیه 42 سوره حج چنین می فرماید

این است (سخن حق ) و هر کس شعائر دین خدا را بزرگ و محترم دارد (خوشا بر او که ) این صفت دل های با تقوا است. یا در آیه 2 سوره مائده می فرماید :

ای اهل ایمان حرمت شعائر خدا (مناسک حج ) و ماه حرام را نگاه دارید و نیز معترض هدای و قلائد نشوید و نیز تعرض زوار خانه محترم کعبه را که در طلب خشنودی او آمده اند حلال نشمارید و  عداوت گروهی که از مسجد حرام منع تان کردند شما را بر ظلم و بی عدالتی و ادار نکند و باید شما به یکدیگر در نیکوکاری و تقوی کمک کنید ، نه بر گناه و ستمکاری و از خدا بترسید که عقاب خدا بسیار سخت است.

 6 _ وصیت : هر چند وصیت با دو عنوان وصیت عهدی  و تملیکی در حقوق اسلام طرح شده ولی چون مالک برای بخشی از اموال خود تکلیف خاصی را معین می کند تا پس از او بدان عمل شود هر گاه که تا سقف مجاز (یک سوم از مایملک مالک ) برای امر معینی به صورت دائم وصیت شود ،  که ازآن به عنون ثلث دائم نیز یاد می کنند ، با وقف تفاوتی ندارند. هر چند در فرهنگ برخی ادیان هم دیدیم که وصیت مورد توجه واقع شده و این موضوع بیانگر این واقعیت است که بالاخره انسان یک روز دارفانی را وداع می گوید و همه آدمیان همواره به این فکر هستند که اگر دارای مال و ثروتی هستند برای بعد از حیات خود نیز چاره ای بیندیشند. چه بسا انسان هایی که امکانات خود را جهت کمک به همنوعان و نیازمندان هدایت و مقرر می دارند تا در جهت مذکور از امکانات آنها استفاده شود . در آیات مختلف قرآن نیز به این امر اشاره شده و در آیه 180 سوره بقره می فرماید : (دستور داده شده که چون یکی از شما را مرگ فرا رسد اگر دارای متاع دنیاست ، وصیت کند برای پدر و مادر و خویشان به چیزی شایسته عدل ، این کار سزاوار مقام پرهیزکاران است .)

منابع نشان میدهد که وقف در ادیان آسمانی وجود داشته است ، در واقع تاریخ اندیشه وقف به حضرت ابراهیم (ع) بر می گردد، به طوری که : اوقاف او همچنان موجود و شناخته شده است .

ابراهیم (ع) ایمان خود را عملی نموده بود و هر کجا اقامت می گزید قربانگاهی برای پروردگار برپا می نمود و یک دهم از آنچه بدست آورده بود تقدیم  می کرد .1 برخی منابع ذکر می کنند که وقف نزد امت های گذشته شناخته شده بوده است یعنی از زمانی که پرستش و عبادت وجود داشته است مردم املاکی را وقف می کردند و پرستشگاه قرار میدادند.

یکی دیگر از مصادیق نیکوکاری در اسلام ، پرداخت وام قرض الحسنه می باشد .به ترتیبی که آیه شریفه : (من ذاالذی یقرض الله قرضا حسنا فیضعفه له اضعافا کثیرة و الله یقبض و یبصط و الیه ترجعون.)2

(من ذاالذی یقرض الله قرضا حسنا فیضعفه له و له اجر کریم.)3

(ان المصدقین والمصدقت و اقرضوا الله قرضا حسنا یضعف لهم و لهم اجر کریم.)4

(ان تقرضوا الله قرضا حسنا یضعفه لکم و یغفر لکم والله شکور حلیم.)5

(و اقرضوا الله قرضا حسنا و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیر تجدوه عند الله هو خیرا و اعظم اجرا و استغفروا الله ان الله غفور رحیم.)6

چنین می فرماید و همواره این عمل نیک مورد توجه مردم بوده است . به طوری که برابر آمارهای موجود در سال 1366 ، صندوق های قرض الحسنه در ایران 320 میلیارد ریال وام پرداخته اند ، در حالی که یکی از بزرگترین بانکهای ایران ، بانک صادرات ، 10 میلیارد ریال وام اعطا نموده است ، و در همین سال ، تعداد صندوق های قرض الحسنه در ایران 2250 مورد بوده است و برابر گزارش رسمی مرکز آمار ایران در سال 1374 ، تعداد این صندوق ها ، بالغ بر 1926 مورد بوده است .

1- دکتر سید محمد بحرالعلومی ، ترجمه محمد حسن معصومی ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 10 ، ص 101 .

2- قرآن کریم ، سوره بقره ، آیه 245 .

3- قرآن کریم ، سوره حدید ، آیه 11 .

4- قرآن کریم ، سوره حدید ، آیه 18 .

5- قرآن کریم ، سوره تغابن ، آیه 17 .

6- قرآن کریم ، سوره مزمل ، آیه 20 .

در آداب و اعمال اجتماعی فرهنگ اسلامی ، عناوین مختلف دیگری مانند : خمس ، زکات ، تعاون و امثالهم وجود دارد که حکایت از ایثار ، فداکاری ، هم فکری ، گذشت و در نهایت توجه به حقوق سایرین و همراهی و همکاری با دیگران برای رضای خدا تلقی شده است که در ابواب فقهی نیز به ابعاد مختلف همه آنها پرداخته شده است ، ولی همانطور که در ابتدای بحث اشاره شد ، چون موضوع فرهنگ وقف در ادیان مختلف مطرح بوده ، لذا آثاری که در سایر ادیان راجع به نیکوکاری و احسان و وقف به دست آمد ، شباهت زیادی با عناوین مذکور داشت و به اختصار ، به آنها پرداختیم و اینک به فرهنگ وقف در مکتب اسلام می پردازیم .

همانطور که ملاحظه شد در قرآن کریم به نقش صدقه ، انفاق ، احسان ، قرض الحسنه و کار خیر و اعمال نیک ، اشاره و توصیه های موکدی شده است . هر چند پرداختن به ابعاد مختلف وقف در فرهنگ اسلامی ، مباحث مختلفی را به خود اختصاص می دهد ، ولی در این بخش ، به اختصار، راجع به این پدیده نکاتی را یاد آور میشویم.

در قرآن آیه ای که بطور صریح به کلمه وقف اشاره کرده باشد ، وجود ندارد ولی چون فلسفه وقف مبنی بر نوع دوستی ، ایثار و فداکاری و برای رضای خدا قدم برداشتن است ، لذا میتوان گفت : آیات مختلفی که به نوعی با این عناوین و عنوانهای مشابه ارتباط دارد ، مبین تایید وقف است ، لذا چون پیشتر به عناوین متعددی اشاره نمودیم ، در این بخش دو آیه ای را که بیشتر با امر وقف مرتبط است بیان می کنیم.

آیه 46 سوره کهف می فرماید :«مال و فرزندان ، زیب و زینت حیات دنیا است ولیکن اعمال صالح که تا قیامت باقی است (مانند نماز و تجهد و ذکر خدا و صدقات جاری ، چون مسجد و مدرسه و موقوفات و خیرات در راه خدا)نزد پروردگار بسی بهتر و عافیت آن نیکوتر است.»

آیه 76 سوره مریم نیز به نوعی به اعمال باقی نزد پروردگار اشاره میکند.

در حدیث مشهوری از پیامبر اسلام آمده است : (اذا مات ابن آدم ، انقطع عمله الافی ثلاث : صدقه جاریه او علم ینتفع به ، او ولد صالح یدعوله.)

«هرگاه فرزند آدم بمیرد عمل او قطع میشود مگر از سه چیز : صدقه جاریه (وقف) عملی که از آن سود برده شود و یا فرزند صالحی که برای او دعا کند.»

(خواجه رشیدالدین فضل الله ، که از دانشمندان روزگار خود بوده و موقوفات بسیاری از وی به جا مانده است ، در ذیل همین حدیث می گوید :

اول آنکه معلوم میشود که مسلمان را بعد از فوت او ، به سببی از این اسباب سه گانه ، انواع خیرات در جریده اعمال او ثبت کنند.

دوم آنکه اکثر محدثان ، صدقه جاریه را که در لفظ حدیث نبوی آمده است بر وقف حمل کرده اند ، به سبب آنکه خیرات بعد از وفات واقف به سبب سعی جمیل او مدت ها جاری است ، پس به همیت تقدیر ، عملی که از وی بازماند و مردم از آن منتفع شوند و سبب ارشاد ایشان گردد و فرزند صالحی که بعد از او ، دعای خیر پدر کند ، لاشک اثر آن نیز ماندنی است و به حقیقت آن نیز جاری باشد ، بلکه غالبا مدت انتفاع علم ، زیادت از وقف و دعا و فرزند تواند بود چه آنکه علم ، مادام که اهل عالم باشند ، عواید آن مقصود است و هم چنان فواید وقف و هم چنان فواید فرزند.)1

1- سلیمی فر ، مصطفی ، نگاهی به وقف و آثار اجتماعی و اقتصادی آن /69 ، انتشارات آستان قدس رضوی ، 1370 .

برخی از ویژگی های وقف در قوانین یمن

ماده (3) وقف عبارت است از تحبیس ابدی مال و رهایی منفعت یا ثمره آن با قصد قربت که بر دو نوع است :

1- وقف خانوادگی

2- وقف خیرات

ماده (4) وقف خانوادگی عبارت است از وقفی که برای نفس یا ذریه قرار داده می شود و وقف خیراتی وقفی است که برای خیرات عام و خاص معین می گردد. مانند گوائن ذبید (دریمن) . گوائن در اصلاح عبارت است از اوقاف معین شده توسط چند واقف که عین موقوفه و موارد مصرف آن مجهول بوده که در نتیجه این نوع وقف به اوقاف عام ضمیمه شده و برای مصارف مدارس و مساجد و امثال آن هزینه می شود .

ماده (5) وقف با ایجاد واقف که مال معین منقول یا غیر منقولی که در ملکیت دارد وقف می نماید ، صورت می پذیردو واقف منفعت یا ثمره آن را به شخص معین یا مصارف عام یا خاص تصدیق می کند . ایجاب باید همراه نیت تقزب بوده و در ایجاب غیر صریح می بایستی به قرینه ای مراد واقف مشخص شود.

ماده (38) وقف بر دیوان حکومتی برای اطعام فقرا یا غریبان صحیح بوده و در صورتی که غله بیش از میزان مورد نیاز مصرف باشد مازاد آن را با نظارت مسئوولین ذیربط و اجازه حاکم صرف امر خیر دیگری می نمایند.

ماده (39) وقف برای زیارتگاه ها و نیز شب زنده داری ها و بزرگ داشت مقام بزرگان و اولیا و قبور و تعمیر و تامین روشنایی این موارد صحیح نیست اما اوقاف قدیم که توسط حکومت معین گردیده از این امر مستثنا بوده و چون گذشته هزینه آنها تامین خواهد و هر آنچه در مصالح معین نگردد در اینگونه اوقاف هزینه می شود.

ماده (46) اوقاف خانوادگی قدیمی که شرایط آن با شروط مذکور در این قانون متناسب نباشد ، در صورتی که احکام شرعی صحت آن ها را تائید و یا ورثه به آن راضی بوده و یا اینکه چهل سال از انعقاد آنها سپری شده باشد در آن حال به قوت خود باقی خواهد بود .

این اوقاف در صورت رضایت مستحقان وقف یا اکثریت آنان که استحقاق و صلاحیت بیشتری داشته باشند منقضی خواهد شد . در صورت وجود مصلحت ، مقامات صلاحیت دار به حاکم دستور خواهند داد که اذن نقض وقف را صادر و به این امر تحقق بخشند .

وقف در عراق از لحاظ تاریخی و اداری

1 _ وقف در دوره عباسیان :

در برخی از منابع آمده است که مقتدر عباسی (جعفربن محمد ) _ خلیفه ای که خلافت او با کشته شدنش در سال 320 ه_ به پایان رسید _ زمین های اطراف بغداد و نیز آبادی هایی را در سواد (جلگه حاصل خیز عراق ) وقف کرد و درآمد سالیانه آن را که حدود دویست هزار دینار می شد به مخارج به مخارج حرمین شریفیت و (پاسداری ) از مرزهای اسلامی اختصاص داد. همان طوری که محمد بن علی معروف به (ابن مقله ) در هنگامی که وزارت (راضی ) (خلیفه عباسی ) را عهده دار بود ، اقدام به جمع آوری عطایا و بخشش های مردم کرد ، آن گاه همه اموالی را که به صورت گوناگون به دستش رسیده بود در جهات خیریه مصرف کرد و در این میان بیست هزار دینار باقی ماند که با آن زمین (مزروعی ) خرید و وقف (طالبین ) (فرزندان ابی طالب ) نمود. علی بن عیسی وزیر مقتدر عباسی (متوفای سال 334 ه ) نیز موقوفات زیادی از املاک (مزروعی ) سلطان را وقف کرد و دیوان ویژه ای موسوم به (دیوان البر) به این کار اختصاص داد و محصول آن را برای سر و سامان دادن به مرزها و حرمین شریفین قرار داد. همین طور عضدالدوله دیلمی ،تناخسروین حسن بن بویه (متوفای 372 ه ) در سال 338  سومین بنا را بر مرقد امام علی (ع) بر پا نمود. او اموال زیادی را صرف این کار کرد و اوقافی را نیز برای اداره امور آن تعیین کرد. از دیگر اقدامات عضدالدوله در بغداد این بود که بیمارستانی ساخت و موقوفات زیادی را به آن اختصاص داد ، اما پس از گذشت یک قرن _ یعنی در سال 460 ه این بیمارستان خراب و اوقاتش نیز دچار مشکلات شد ، همچنین معزالدوله ، احمد بن بویه (متوفای سال 356 ه ) از سلاطین آل بویه در عراق در سال 355 ه بر ساحل رود دجله در بغداد بیمارستانی ساخت و موقوفات و املاکی را  وقف آن کرد. مستضر بالله عباسی نیز در سال 631 ه مدرسه ای در بغداد افتتاح کرد که آن را ((المدرسه المستضریه )) نامید. او برای تقویت این موسسه علمی که فقه مذاهب چهارگانه حنفی ، مالکی ، شافعی و حنبلی در آن تدریس می شد ، اموال و املاک فراوانی را وقف کرد تا درآمد آن ها برای ادامه فعالیت این مدرسه صرف شود.

2 _ وقف پس از دوره عباسیان :

مغول ها به دولت عباسیان خاتمه دادند و هولاکو وارد بغداد شد و در اول صفر سال 656 ه خلیفه عباسی را به قتل رسانید. طبیعی بود که سردار فاتح مغول برای اداره شهرها وزارتی ترتیب دهد ، از این رو که مویدالدین محمد بن علقمی آخرین وزیر عباسی و نخستین وزیر مغول ها مأمور اداره بغداد شد و هنگامی که ابن علقمی اقدام به تعیین کارکنانی برای اداره امور دولت کرد ، شهاب الدین عبدالله را به سمت اداره اوقاف عراق گماشت و او را((صدرالوقوف)) نامید (یعنی در رتبه حاکم که امروزه استاندار نامیده می شود. ) این انتصاب را می توان تحولی در امر اوقاف در دوره مغول ها به شمار آورد زیرا مسوول ویژه ای تعیین شد تا امور اوقاف را در بغداد عهده دار باشد.

کویت :

صندوق های وقفی در کویت  یکی از ابزارهای مهم ارائه خدمات فرهگی اجتماعی محسوب می شود. هدف از ایجاد صندوق های وقف جلب مشارکت مردم در تلاش هایی است که به منظور احیای سنت وقف از راه برنامه ریزی و اجرای طرح های توسعه بر مبنای شیوه های اسلامی و در راستای پاسخ گویی به نیازهای اجتماعی می باشد. صندوق های وقف موجود و فعال بشرح ذیل می باشد :

 1 _ صندوق وقف معلولان و گروه های خاص

 2 _ صندوق وقف فرهنگ و اندیشه

 3 _ صندوق وقف قران کریم و علوم قرآنی

4 _ صندوق وقف توسعه علمی

5 _ صندوق وقف حمایت از خانواده

6 _ صندوق وقف حمایت از محیط زیست

7 _ صندوق وقف توسعه بهداشتی

8 _ صندوق وقف مساجد

9 _ صندوق وقف دبیرخانه مرکزی اوقاف

10 _ صندوق وقف کویت برای همیاری اسلامی

11 _ صندوق وقف ملی وقف برای توسعه اجتماعی

1 _ مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 37 ، ص 104.

تجربه وقف در کویت در جریان کنونی خویش ایجاد و اجرای طرح های وقفی گوناگونی را در زمینه های مختلف شاهد است. در این جا به منظور راهنمایی و الگوبرداری به پاره ای از آن ها اشاره می کنیم . طرح وقفی کویت برای انجام مطالعات اسلامی در زمینه های توسعه به نام طرح وقف نهوس  طرح حمایت از پیشه وران اقدام کنندگان به گشایش طرح های کوچک به نام طرح تولید کنندگان و کسبه ، طرح مرکز کویت ، ویژه مطالعات امنیت و ایمنی طرح حمایت از کارهای داوطلبانه به نام وقف وقت ، طرح بیت السعاده (طرحی است که حمایت از خانواده های جوان و پیشگیری از مواجه شدن آنها با مشکلات را مد نظر دارد ) ، طرح حمایت از ایتام و بی سرپرستان ، طرح جویندگان دانش ، طرح ارتقاء و اعتلای معلمان ، طرح شهر پیشاهنگان ، طرح دانستنی ها برای همه . 1

1 _ فصل نامه وقف میراث جاویدان ، شماره 27

وقف در هرات :

در کتاب اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات به کوشش جناب آقای علی کریمیان چنین آمده است: موقوفات حضرت رضا (ع) در سابق در خارج از کشور بسیار گسترده تر از امروز بوده ، اکنون رقبات زیادی در افغانستان و یا در مناطق خوارزم و ماوراءالنهر که جزو منطقه خراسان به حساب می آمدند واقع شده که با تغییر مرزهای سیاسی در آن طرف مرزها مانده اند و در قفقاز و آذربایجان شوروی و در هند و در پاکستان هم در سابق موقوفه هایی وجود داشته ، تعدادی موسسات دینی به نام امام رضا (ع) در هند و پاکستان هم اکنون نیز وجود دارند و مورد توجه شیعیان آنجا می باشند. مردم در روزهایی در آن مکان گرد هم می آیند و در فضایل و مناقب آن حضرت سخن می گویند و به نام آن حضرت نذر و نیاز دارند.

در اسناد و مدارک آستان قدس رضوی و سازمان اسناد ملی ایران رقباتی از موقوفات آن حضرت در هرات و اطراف آن آمده ، مخصوصا موقوفات عباسقلی خان شاملو حاکم هرات و غوریان در ایام صفویه که شامل چندین پارچه ده و قنوات بوده و تا زمان جدایی هرات از خراسان در سال 1274 ق (زمان ناصرالدین شاه) تولیت و عواید آن به آستان قدس می رسید و از آن پس در سال 1274 ش سلطان احمد خان حکمران هرات از جانب ناصرالدین شاه تولیت این موقوفات را به عضدالملک مستوفی آستان قدس واگذار کرد. همچنین املاک دیگری علاوه بر رقبات بالا  موقوفات ذکر شده در طومار علیشاه و طومار عضدالملک که شامل 23 رقبه بود و طبق اسناد موجود از سال 1181 تا 1349 قمری یا 1311 شمسی با مال المصالحه معین طبق جدول ذیل از طرف متولیان آستان قدس به اجاره داده می شد.

 فعالیت های فرهنگی تشکیلات اوقاف در ترکیه

(وقف) از جمله احکامی است که در دین اسلام جایگاه ویژه ای را بخود اختصاص داده است . در درون سلاطین عثمانی ، که داعیه خلافت اسلامی داشتند ، این نهاد رشد قابل توجهی یافت و بخش عمده ای از خدمات فرهنگی و اجتماعی از طریق (وقف) جاری می گشت _ اموری نظیر کتابت قرآن مجید ، گردآوری کتب و تشکیل کتابخانه ، چاپ و نشر کتب و نشریات و ….. پس از استقرار حکومت جمهوری ، بسیاری از خدمات فرهنگی و اجتماعی از حیطه مدیریت اوقاف جدا شد و به وزارت آموزش ملی واگذار گردید. مدتی بعد ، وزارت فرهنگ نیز بخش دیگری ، از جمله کتابخانه ها و موزه ها را تحت کنترل خود درآورد و لذا دامنه فعالیت اوقاف در حد قابل توجهی کاهش یافت و به صورت یک سازمان خیریه درآمد. نظام نوین لائیک ترکیه تعریف جدیدی از وقف ارائه نمود و به موجب این تعریف خطبه شرعی وقف نیز موضوعیت نداشت و اقدام به وقف تنها با تنظیم یک سند تحقق می یافت .در دوره جمهوری در حدود 494 باب موسسات وقفی در ترکیه تاسیس گردیده است . در حال حاضر 26798 سند وقف در آرشیو اوقاف ترکیه نگهداری می شود که از این تعداد 24853 سند به زبان عربی است ، که خود از آثار ارزشمند و در شمار بهترین هنر و خط و تهذیب محسوب می گردند .

فعالیت های فرهنگی اوقاف در ترکیه موارد ذیل را شامل می گردد :

– در حال حاضر ، 3 کتابخانه تاریخی و پر اهمیت ترکیه با گنجینه ای از کتب ارزنده خطی و چاپی تحت مدیریت اوقاف می باشند و عبارتند از : کتابخانه های «سلیمانیه» و «ابراهیم حقی» در استانبول و کتابخانه «نجیب پاشا» در تیره . بنا بر ادعای نشریه مدیریت وقف در حدود %90 از آثار خطی مخازن کتابخانه های امروز ترکیه در دوره ای تهیه و گرد آوری شده اند که امور فرهنگی جامعه تحت مدیریت اوقاف قرار داشت .

– موزه های آثار خطی تمدن ترک ، هنرهای اسلامی فاتح ، موزه قالی سلطان احمد در استانبول ، و موزه آثار عرفانی مولانا در قونیه نیز تحت مدیریت اوقاف اداره می گردند .

– مجموعه عظیم فرهنگی مولانا در قونیه – شامل مسجد ، موزه ، کتابخانه و همچنین کتابخانه ابراهیم پاشای قونیه نیز تحت سرپرستی اوقاف می باشند .

– حفظ و مرمت آثار باستانی و هنری دوره های مختلف تاریخ به عنوان یادگار اجدادی ملت ترک نیز از جمله وظایف اوقاف می باشد که بودجه ای در حدود 220 میلیون لیر ترک را به خود اختصاص داده است .

– نشریات وقف در قالب 38 عنوان طبع و منتشر می شود.

– از دیگر فعالیت های اوقاف کمک به ساخت مساجد (از سال 1975 به بعد 17570 مسجد در روستاها و 2291 باب مسجد-سالی 709 باب مسجد – در شهر ها به کمک اوقاف بنا گردیده است و ساخت خوابگاههای دانش آموزی و دانشجویی است .)

– ارائه کمک به نیازمندان و مستمندان وایتام نیز در برنامه کار اوقاف قرار دارد. بطور مثال روزانه 3  وعده غذا به دانش آموزی مستمند داده می شود و تا زمان فارغ التحصیلی مورد حمایت قرار می گیرند.

– از دیگر فعالیت های گسترده و متنوع سازمان های تحت پوشش اوقاف ، فعالیت های فرهنگی 2 بانک متعلق به اوقاف می باشد :

بانک اوقاف (Vakiflar Banksia) و بانک املاک (Emlak Bankasi)

از جمله فعالیت های مشخص بانک اوقاف ، همکاری گسترده آن در برگزاری مراسم سالگرد مولانا در قونیه است که همه ساله به مدت 10 روز ، با اجرای برنامه هایی چون رقص سماع ، کنسرت و موسیقی عرفانی … اجرا می گردد ، هم چنین برگزاری مسابقه سالانه انتخاب معلم نمونه سال و اهدا جوائز به آنها . این بانک مجله ای به صورت ماهانه و با نام «اوقاف» منتشر می نماید که حاوی فعالیت های فرهنگی این بانک است . بانک اوقاف در زمینه ساخت فیلم نیز سرمایه گذاری های عظیمی می نماید. از فعالیت های قابل ذکر بانک املاک نیز می توان حفاظت فعال از میراث فرهنگی ، حمایت از رشته های هنری و برگزاری مسابقات هنری ، چاپ نشریه ای مجانی به نام «کودکان املاک» ، همچنین انتشار جزواتی در زمینه احیاء فرهنگ عامله (فولکور) نام برد. این بانک در استانبول دارای کتابخانه ای است مشتمل بر هزاران نسخه کتاب که بخش قابل توجهی از آن را نسخ خطی و چاپ سنگی به خط عثمانی تشکیل می دهد. بانک املاک به کمک تلویزیون فیلم هایی تهیه می کند که جنبه تاریخی داشته و به معرفی آثار باستانی ترکیه می پردازد. در حقیقت علیرغم محدودیت ها و تغییر اهداف ، فعالیت های فرهنگی اجتماعی اوقاف در ترکیه هنوز نیز قابل توجه است .» 1

1- کتاب : زمینه شناخت جامعه و فرهنگ ترکیه / شاذان پرند ، زهراسبحانی .

 منابع و مآخذ :

 1 _ قرآن کریم.

2 -دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام ، انتشارات سازمان آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، سال 1370.

3- عبید الکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام ، ترجمه احمد صادقی گلدر ، اداره کل اوقاف و امور خیریه مازندران ، چاپ اول 1366.

4- حکمت ، علی اصغر ، تاریخ ادیان ، انتشارات ابن سینا ، چاپ اول 1348 .

5- کلیمیان اصفهان و مساله وقف ، فصل نامه میراث جاویدان سازمان اوقاف و امور خیریه .

6- آشتیانی ، جلال الدین ، تحقیقی در دین یهود .

7- ناس ، جان ، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز ، ترجمه علی اصغر حکمت ، چاپ پیروز ، 1344 ه-ش.

8- احمد بن سلمان ، مقدمه ای بر فرهنگ وقف ، چاپ سازمان اوقاف و امور خیریه .

9- ابن یوسف ، برهان نیکوکاری ، داد و دهش در ایران باستان ، چاپ سوم ، 1357.

10- جعفری ، یعقوب ، پژوهشی درباره صائبین ، انتشارات هجرت ، چاپ اول ، 1374 ه-ش .

11- مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 11 و 12 .

12- محمد جواد امید داد نیا ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 11 و 12 .

13- قهین پور ، محمد ، بودا چه می گوید ، انتشارات موسوس ، چاپ اول ، 1340 ه-ش .

14- آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی ، مبانی مسیحیت ، حسینیه ارشاد .

15- فصل نامه وقف میراث جاویدان ، شماره 19 و20 .

16- فصل نامه وقف میراث جاویدان ، سال دوم ، شماره 4 .

17- ح-فرشتیان ، وقف در حقوق فرانسه ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 18 .

18- دکتر سید محمد بحرالعلومی ، ترجمه محمد حسن معصومی ، مجله وقف میراث جاویدان ، شماره 10 .

19- سلیمی فر ، مصطفی ، نگاهی به وقف و آثار اجتماعی و اقتصادی آن ، انتشارات آستان قدس رضوی ، 1370 .

20_ مجله وقف میراث جاویدان ،شماره 37 .

21- مجله وقف میراث جاویدان ،شماره 27 .

22- اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات ، به کوشش علی کریمیان .

23- زمینه شناخت جامعه و فرهنگ ترکیه ، شاذان پرند ، زهرا سبحانی .