گياهان زراعي تراريخته (ترانسژنيك) از جمله محصولات بيوتكنولوژي نوين هستند كه پيش‌بيني مي‌شود انقلاب عظيمي در كشاورزي به‌وجود آورند. بنابراين كشورهاي مختلفي در جهان نسبت به توسعة كشت اين گياهان اقدام نموده‌‌اند. هدف از اين مقاله بررسي وضعيت كشت جهاني گياهان زراعي تراريخته از سال شروع به توسعة آنها (۱۹۹۶) تا آخرين آمار معتبر منتشر شده (۲۰۰۳) از زواياي مختلف است. اميد است كه اين مطلب مورد توجه مسئولان مختلفي واقع شود كه در رابطه با توسعه و يا عدم توسعة اين گونه گياهان تصميم‌گيري مي‌نمايند:

گياهان زراعي تراريخته، گياهاني شبيه به همتاي طبيعي خود هستند، با اين تفاوت كه با استفاده از دستكاري ژنتيكي، در يك يا چند صفت ويژه نسبت به نوع طبيعي خود برتري دارند. كشت اين گياهان منافعي را براي توليدكنندگان (كشاورزان) و مصرف‌كنندگان در بردارد؛ به‌عنوان مثال، علاوه بر اينكه محصول بيشتري عايد توليدكننده مي شود، مواد شيميايي كمتري (آفت كش يا علف كش) نيز مصرف مي شوند. مصرف كننده نيز مواد غذايي ايمن تري را در نتيجة كاهش استفاده از مواد شيميايي در توليد محصولات كشاورزي، مصرف خواهد كرد. تاكنون محصولات تراريخته در گياهان مختلفي در جهان توليد شده‌اند كه از آن‌جمله مي توان موارد زير را نام برد:

سويا، برنج، ذرت، جو، پنبه، سيب‌زميني، كلزا، سيب‌زميني شيرين، گوجه‌فرنگي، كدو، چغندرقند، پاپايا، سيب، انبه، موز، آناناس و نارگيل.

نقش گياهان زراعي تراريخته در رفع نياز غذايي بشر

گزارش برنامة جهاني غذا در سال 2003 نشان داد كه به تعداد افرادي كه در جهان دچار سوء تغذيه هستند، 25ميليون نفر افزوده شده و از 815ميليون نفر به 840ميليون نفر رسيده است. در چنين شرايطي، نياز به توليد مواد غذايي بيشتر، بيش از پيش احساس مي‌شود و بيوتكنولوژي و به‌خصوص كشت گياهان زراعي تراريخته مي‌تواند از طرق زير در تأمين غذاي ميليون‌ها نفر انسان مؤثر باشد:
– افزايش محصول گياهان زراعي و در نتيجه توليد غذاي بيشتر در جهان؛
– حفظ تنوع زيستي به‌عنوان يك فاكتور مهم در توليد محصول بيشتر؛
– افزايش پايداري محصول در برابر تنش‌هاي زنده و غيرزنده؛
– ايجاد منافع اقتصادي و اجتماعي براي جوامع مختلف و در نتيجه، كاهش فقر در كشورهاي در حال توسعه.

سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته در جهان در سال 2003

در سال 2003، 7,67ميليون هكتار (167ميليون ايكر) از اراضي كشاورزي جهان به زير كشت گياهان زراعي تراريخته رفت كه 3درصد نسبت به سال 2002 بيشتر شد و به حدود 15درصد از كل اراضي زير كشت دنيا رسيد. اين آمار و ارقام، 3ميليون هكتار سوياي تراريخته‌اي را نيز شامل مي‌شود كه براي اولين بار در سال 2003 در كشور برزيل مجوز كشت دريافت كرد. نمودار 1 سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته را از سال 1996 تا 2003 نشان مي‌دهد.
آمارها نشان مي‌دهد كه از سال 1996 كه گياهان تراريخته براي اولين‌بار در مقياس وسيع كشت شدند تا سال 2003، سطح زير كشت اين گياهان در جهان مرتباً در حال افزايش بوده است؛ به‌طوري‌كه سطح زير كشت در سال 2003 تا 40 برابر نسبت به سال 1996، افزايش داشته است و از 7,1ميليون هكتار در سال 1996، به 7,67ميليون هكتار در سال 2003 رسيده است. همچنين، تعداد كشورهاي كشت‌كنندة اين گياهان در سال 2003 نسبت به سال 1996، به بيش از دو برابر رسيده است.

وضعيت توزيع گياهان زراعي تراريخته در كشورهاي صنعتي و در حال توسعه

سهم كشورهاي در حال توسعه از كشت گياهان زراعي تراريخته در سال 2003 نسبت به سال‌هاي قبل از آن بيشتر شده است؛ به‌طوري كه از 14درصد در سال 1997 به 30درصد در سال 2003 رسيده است (جدول1). يعني يعني در سال 2003، تقريباً يك‌سوم (4,20ميليون هكتار) از كل سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته در جهان (7,67ميليون هكتار) مربوط به كشورهاي در حال توسعه شده است (نمودار 2).افزايش سهم كشورهاي در حال توسعه در اين رابطه، تا حدي به كشت سوياي تراريخته براي اولين بار در برزيل و همچنين افزايش سطح زير كشت اين گونه گياهان در چين،‌ آرژانتين، آفريقاي جنوبي و هند مربوط است.

ميزان افزايش سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته در سال‌هاي 2002 تا 2003 در كشورهاي در حال توسعه (4,4 ميليون هكتار) و صنعتي (6,4 ميليون هكتار) تقريباً با هم برابر بود (جدول1)؛ اما درصد رشد در كشورهاي در حال توسعه (28درصد) بيش از دو برابر كشورهاي صنعتي (11درصد) بود.

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس كشور

در سال 2003، شش كشور عمدة توليدكنندة محصولات تراريخته (آمريكا، آرژانتين، كانادا، برزيل، چين و آفريقاي جنوبي)، 99درصد از سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته را به خود اختصاص داده‌اند. جدول 2 سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته را در كشورهاي مختلف در سال‌هاي 1996 تا 2003 نشان مي‌دهد.

ملاحظه مي‌شود كه از اين شش كشور پيشرو در زمينه كشت گياهان زراعي تراريخته، چهار كشور در حال توسعه و دو كشور جزء كشورهاي صنعتي هستند (نمودار 3). در اين كشورها، آمريكا با 8,42ميليون هكتار (63درصد) سطح زير كشت، مقام اول را دارد و پس از آن، به‌ترتيب آرژانتين با 9,13ميليون هكتار (21درصد)، كانادا با 4,4ميليون هكتار (6درصد)، برزيل با 3ميليون هكتار (4درصد)، چين با 8,2ميليون هكتار (4درصد) و آفريقاي جنوبي با 4,0 ميليون هكتار (1درصد) در رده‌هاي دوم تا ششم قرار دارند.از اين شش كشور، چين و آفريقاي جنوبي با نرخ رشد 33درصد، بالاترين نرخ رشد سالانه را به‌خود اختصاص داده‌اند. چين در سال 2003، سطح زير كشت پنبة Bt خود را تا 8,2ميليون هكتار افزايش داد كه اين مقدار برابر 58درصد از سطح زير كشت پنبه اين كشور در سال 2003 (8,4ميليون هكتار) است. آفريقاي جنوبي نيز در سال 2003، سطح زير كشت گياهان زراعي تراريختة خود را كه شامل ذرت، سويا و پنبة تراريخته بود، افزايش داد و به 4,0ميليون هكتار رساند كه در مورد ذرت سفيد، ميزان رشد سالانه بيشتر از بقيه محصولات بود؛‌ به‌طوري‌كه سطح زير كشت اين گياه در اين كشور از 6هزار هكتار در سال 2003 به 84هزار هكتار در سال 2003 افزايش يافت.

سطح زير كشت گياهان تراريخته در كانادا نيز با يك ميليون هكتار افزايش (26 درصد) در سال 2003 نسبت به سال قبل به 4,4ميليون هكتار رسيد. اين يك ميليون هكتار افزايش، مربوط به كشت سه گياه تراريختة كلزا، ذرت و سويا بوده است. در آرژانتين، به‌رغم مشكلات اقتصادي، سطح زير كشت گياهان تراريخته در سال 2003، حدود 3درصد رشد داشته است كه در مورد ذرت Bt، افزايش ميزان سطح زير كشت بيشتر از ساير محصولات بوده ‌است.

در آمريكا، رشد محصولات تراريخته در سال 2003، 10درصد بود (8,3ميليون هكتار) كه اين ميزان رشد به‌ترتيب مربوط به ذرت مقاوم به حشره و علف‌كش و سوياي مقاوم به علف‌كش بوده است.

علاوه بر اين كشورها، كشورهاي ديگري نيز به جمع كشورهاي توليدكنندة محصولات تراريخته پيوستند. به‌عنوان مثال، دو كشور برزيل و فيليپين، كشت گياهان زراعي تراريخته را براي اولين بار در سال 2003 تصويب كردند. برزيل به‌طور قانوني كشت سوياي مقاوم به علف‌كش را در اواخر سپتامبر 2003 و كمي قبل از شروع فصل كشت، تصويب كرد و اين زماني بود كه 50درصد زمين‌ها به زير كشت سويا رفته بود. با اين وجود، 3 ميليون هكتار از اراضي كشاورزي اين كشور به زير كشت سوياي تراريخته رفت. در فيليپين، در سال 2003 و براي اولين بار 20هزار هكتار به زير كشت ذرت Bt رفت و به اين ترتيب برزيل و فيليپين به جمع 16 كشور عمدة توليدكنندة گياهان تراريخته پيوستند تا شمار اين گونه كشورها در سال 2003 به 18 كشور افزايش يابد. علاوه بر اين كشورها، كشورهاي ديگري نظير هند، ‌اسپانيا، اروگوئه و روماني نيز افزايش توليد محصولات تراريخته را در سال 2003 گزارش كردند. هند سطح زير كشت پنبة Bt خود را در سال 2003 تا 100درصد افزايش داد. اسپانيا سطح زير كشت ذرت Bt را تا يك سوم افزايش داد كه اين مقدار، 6درصد از كل سطح زير كشت ذرت را در اين كشور در سال 2003 تشكيل مي‌دهد. در برخي از كشورها نيز مانند كلمبيا و هندوراس كه در سال 2002 به جمع كشورهاي توليدكنندة محصولات تراريخته پيوستند، رشد كمتري ديده مي‌شود.
از ميان اين كشورها فقط در استراليا سطح زير كشت اين گياهان در سال 2003 كمتر شده است كه به دليل خشكسالي‌هاي متوالي است كه بدترين خشكسالي‌هاي تاريخ اين كشور محسوب مي‌شود. تنها گياه تراريختة كشت‌شده در اين كشور پنبه بوده است كه يك‌سوم از كل سطح زير كشت پنبة استراليا را به خود اختصاص داده است.
از 18 كشور توليدكنندة محصولات كشاورزي تراريخته، 11 كشور جزو كشورهاي در حال توسعه و 7 كشور صنعتي هستند. آمار و ارقام سال‌هاي گذشته نشان مي‌دهد كه تعداد كشورهاي توليدكننده مرتباً در حال افزايش است؛ به‌طوري‌ كه از 6 كشور در سال 1996 به 9 كشور در سال 1998 و 13 كشور در سال 2001 و در نهايت 18 كشور در سال 2003 افزايش يافته است.

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس نوع گياه

در بين گياهان زراعي تراريختة كشت‌شدة مختلف در سال‌هاي 1996 تا 2003 (جدول 3)، چهار گياه عمده وجود دارند كه سطح زير كشت آنها عبارتند از سويا 4,41ميليون هكتار (61درصد از سطح زير كشت كل گياهان زراعي تراريخته)، ذرت 5,15ميليون هكتار (23درصد)، پنبه 2,7ميليون هكتار (11درصد) و كلزا 6,3ميليون هكتار (5درصد).

سطح زير كشت تمام اين گياهان در سال 2003 نسبت به سال 2002 افزايش يافت؛ به‌طوري‌كه اين افزايش در مورد سويا، ذرت، پنبه و كلزا به‌ترتيب معادل 9,4ميليون هكتار، 1,3ميليون هكتار، 4,0ميليون هكتار و 6,0ميليون هكتار بود. نمودار 4 وضعيت اين چهار گياه را در سال‌هاي 1996 تا 2003 نشان مي‌دهد. در بين اين چهار گياه،‌ ذرت با 25درصد رشد نسبت به سال 2002 بيشترين ميزان رشد سالانه را به خود اختصاص داد.

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس نوع صفت

در مدت هشت سالة 1996 تا 2003، وارد كردن صفت “مقاومت به علف‌كش” به گياهان زراعي، اولويت اول توليد گياه تراريخته بوده است؛ به‌طوري‌كه كل سوياي تراريخته كشت شده در دنيا در سال 2003، سوياي مقاوم به علف‌كش بوده است. واردكردن صفت “مقاومت به حشره” به گياهان زراعي نيز در اولويت دوم بوده است (جدول 4 و نمودار 5).

 كل سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته در سال‌هاي 1996 تا 2003 براساس نوع صفت در سال 2003، كشت سويا، ذرت، كلزا و پنبه تراريخته با صفت “مقاومت به علف‌كش”، 73درصد و يا 7,49ميليون هكتار از كل سطح زير كشت گياهان تراريخته (7,67ميليون هكتار) را به‌خود اختصاص دادند. صفت مقاومت به حشره (گياهان Bt) با 2,12ميليون هكتار (18درصد) در ردة دوم و تركيب صفات تحمل به علف‌كش و مقاومت به حشره در پنبه و ذرت با 9درصد از سطح كل زير كشت گياهان زراعي تراريخته در سال 2003، در ردة سوم قرار داشتند.

گياهان زراعي تراريخته غالب در سال 2003

سوياي مقاوم به علف‌كش،‌ گياه زراعي تراريختة غالب در سال 2003 بود كه به‌طور تجاري در هفت كشور آمريكا، آرژانتين، كانادا، مكزيك، روماني، اروگوئه و آفريقاي جنوبي كشت شد. به‌طور كلي، سوياي مقاوم به علف‌كش با 6,41ميليون هكتار (61درصد از سطح كل زير كشت گياهان زراعي تراريخته) در ردة اول قرار داشت. ذرت Bt با 1,9ميليون هكتار (13درصد) در ردة دوم قرار گرفت. اين گياه در 9 كشور آمريكا، كانادا، ‌آرژانتين، آفريقاي جنوبي، اسپانيا، فيليپين، هندوراس، اوراگوئه و آلمان كشت شد. بيشترين ميزان سطح زير كشت ذرت Bt، مربوط به كشور آمريكا بود. آفريقاي جنوبي نيز با كشت 84هزار هكتار ذرت سفيد در سال 2003 كه براي مصارف خوراكي استفاده مي‌شود، ميزان سطح زير كشت اين محصول را نسبت به سال 2001 كه براي اولين بار اين گياه معرفي شد، 14 برابر افزايش داد. سومين گياه عمدة تراريخته، كلزاي متحمل به علف‌كش بود كه 6,3ميليون هكتار (5درصد) از اراضي زير كشت گياهان زراعي تراريخته را به‌خود اختصاص داد و در دو كشور كانادا و آمريكا كشت شد (جدول 5).

ميزان تمايل جهاني براي كشت گياهان زراعي تراريخته

يك روش معمول براي ارزيابي ديدگاه جهاني راجع به گياهان زراعي تراريخته، بيان آمار و ارقام جهاني كشت‌وكار اين گياهان است. در سال 2003، 55درصد از 77ميليون هكتار اراضي زير كشت سويا در جهان، به سوياي تراريخته اختصاص داشته است؛ اين ميزان در سال 2001، 51درصد بوده است، يعني 4درصد افزايش رشد داشته است. از 34ميليون هكتار زير كشت پنبه در جهان در سال 2003، 21درصد يا 2,7ميليون هكتار زير كشت پنبة تراريخته بوده است (در سال 2002 اين رقم 20درصد بود). سطح زير كشت كلزاي تراريخته 16درصد يا 6,3ميليون هكتار از 22ميليون هكتار اراضي زير كشت كلزا را در جهان در سال 2003 به‌خود اختصاص داد (در سال 2002 اين رقم 12درصد بود). در مورد ذرت نيز از 140ميليون هكتار زير كشت ذرت در جهان در سال 2003، 11درصد يعني 5,15ميليون هكتار به كشت ذرت تراريخته اختصاص داشت كه اين آمار نسبت به 9درصد يا 4,12ميليون هكتار در سال 2002، بيشتر بوده است (جدول 6 و نمودار 7).

مجموع سطح‌هاي زيركشت اين چهار محصول عمده در سال 2003 (ارقام معمولي و تراريخته) ، 272ميليون هكتار است كه با توجه به سطح 7,67ميليون هكتاري مربوط به ارقام تراريخته، حدود 25درصد از كل سطح زير كشت اين چهار گياه، مربوط به ارقام تراريخته است. اين نسبت در سال 2002، 22درصد بوده است.

ارزش 5,4 ميليارد دلاري گياهان زراعي تراريختة جهان

در سال 2003، ارزش بازار جهاني گياهان زراعي تراريخته حدود 5,4 تا 75,4ميليارد دلار بود (در سال 2002 اين رقم 4ميليارد دلار بود). اين ميزان معادل 15درصد از بازار جهاني 31ميليارد دلاري حفاظت از نباتات و 13درصد از بازار جهاني 30ميليارد دلاري توليد بذر تجارتي است و بر اساس قيمت فروش بذر تراريخته و تكنولوژي مورد استفاده در اين پروسه تعيين شده است. پيش‌بيني مي‌شود تا سال 2005، ارزش كل بازار گياهان زراعي تراريخته، به 5 ميليارد دلار و يا بيشتر برسد.
استقبال كشاورزان از كشت گياهان زراعي تراريخته

آمارهاي مربوط به سال‌هاي 1996 تا 2003 نشان مي‌دهد كه كشت گياهان زراعي تراريخته، مورد توجه كشاورزان قرار گرفته است؛ به‌طوري‌كه هر سال بر تعداد كشاورزان كشت‌كنندة اين محصولات چه در كشورهاي در حال توسعه و چه در كشورهاي صنعتي، افزوده شده است؛ به‌عنوان مثال تعداد اين كشاورزان در جهان از 6ميليون نفر در سال 2002 به 7ميليون در سال 2003 رسيد. لازم به‌ذكر است كه بيش از 85درصد اين كشاورزان، جزء كشاورزان خرده‌پا و فقير بودند كه پنبة Bt را در 9 استان در چين و همچنين جلگه‌هاي Makhathini در استان KwaZulu Natal در آفريقاي جنوبي كشت كرده بودند.

نتيجه‌گيري و دورنماي آينده كشت گياهان زراعي تراريخته

علي‌رغم مباحثي كه در زمينة خطرات احتمالي استفاده از محصولات تراريخته در سطح جهان وجود دارد، به‌طور مداوم بر سطح زير كشت اين گياهان و همچنين تعداد كشاورزاني كه به كشت اين محصولات مي‌پردازند، افزوده مي‌شود؛ به‌طوري‌كه پيش‌بيني‌ها نشان مي‌دهد كه در پنج سال آينده، سطح زير كشت اين گياهان به 100ميليون هكتار برسد و بيش از 10ميليون نفر كشاورز در حداقل 25 كشور، اين گياهان را كشت كنند. همچنين انتظار مي‌رود كه سهم كشاورزان خرده‌پا در كشورهاي در حال توسعه از كشت اين گونه گياهان، به‌طور معني‌داري افزايش يابد و بازارهاي ملي و جهاني اين گياهان مرتباً رشد كند. موارد زير، گوياي افزايش رغبت كشورهاي مختلف به كشت گياهان زراعي تراريخته است:
هند و برزيل كشورهايي هستند كه جديداً به جمع كشورهاي كشت‌كنندة گياهان زراعي تراريخته پيوسته‌اند. اين دو كشور، سطح زير كشت پنبة Bt و سوياي متحمل به علف‌كش را به طور معني‌داري افزايش داده‌اند. در رابطه با كشت پنبه و ذرت تراريخته، در سال 2003 سطح وسيعي از اراضي كشاورزي كشور آمريكا به زير كشت پنبة تراريختهبا دو ژن Bt به‌نام‌هايcry1Ab ،cry1Ac و همچنين كشت ذرت تراريخته با دو صفت مقاومت به كرم ريشه ذرت(با ژن cry3Bb1) و مقاومت به آفات متعلق به خانواده پروانه‌ها (در ذرت با ژن cry1Fa2) رفت. همچنين، انتظاربر اين است كه در 3 سال آينده، پنج ژن Bt جديد و در نتيجه واريته‌هاي جديد ذرت مقاومت به حشره به‌دست آيد. بنابراين سطح زير كشت ذرت تراريخته در جهان با هدف مقاومت به حشره و تحمل علف‌كش و همچنين استفاده توأم از اين دو در حال افزايش است. برخي كشورها نيز مانند اوروگوئه كشت گياهان تراريخته جديدي را مثل ذرت تراريخته تصويب كرده‌اند.

در سال 2003، سه كشور پرجمعيت آسيايي يعني چين، هند و اندونزي (كل جمعيت اين سه كشور 5,2ميليارد نفر و مجموع توليد ناخالص ملي (GDP) آنها بيش از 5,1 تريليون دلار است)، سه بلوك عمدة اقتصادي آمريكاي لاتين، يعني آرژانتين، برزيل و مكزيك (كل جمعيت اين سه كشور 300 ميليون نفر و توليد ناخالص ملي آنها روي هم 130ميليارد دلار است) و برترين كشور قارة آفريقا در ابعاد اقتصادي يعني آفريقاي جنوبي (با 45ميليون نفر جمعيت و توليد ناخالص ملي 130 ميليارد دلار)، همگي به‌طور قانوني كشت گياهان زراعي تراريخته را تصويب كرده‌اند و ميليون‌ها هكتار را به زير كشت اين گونه گياهان برده‌اند.

بنابراين در دنيا 10 كشور برتر، به كشت و توليد گياهان زراعي تراريخته مي‌پردازند و با توجه به جمعيت اين كشورها، تقريباٌ 3 ميليارد نفر (حدود نيمي از جمعيت دنيا) با GDP كل 13تريليون دلار (تقريباً نيمي از GDP 30تريليون دلاري جهان) از منافع اين گونه گياهان استفاده مي‌كنند.

در چنين شرايطي و با توجه به نياز كشور به منابع غذايي و كشاورزي وارداتي، معقول به‌نظر نمي‌رسد كه كشت گياهان تراريخته را صرفاً به‌دليل نگراني‌هاي احتمالي ممنوع نماييم. البته مضر و يا غيرمضر بودن يك گياه تراريخته براي سلامتي بشر و محيط‌زيست، نيازمند انجام آزمايش‌هاي تخصصي و كارشناسي است. بنابراين رد يا قبول كشت و توليد گياهان تراريخته بايد بر اساس مستندات علمي و كارشناسي باشد.

منابع :

1) Clive, James. 2003. Global Status of Commercialized Transgenic Crops: 2003. ISAAA Briefs, No.30.

2) www.isaaa.org/kc

فهرست

ارائه آمار و ارقام تحليلي از توليد گياهان زراعي تراريخته در جهان. 1

مقدمه. 1

نقش گياهان زراعي تراريخته در رفع نياز غذايي بشر. 2

سطح زير كشت گياهان زراعي تراريخته در جهان در سال 2003. 2

وضعيت توزيع گياهان زراعي تراريخته در كشورهاي صنعتي و در حال توسعه. 4

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس كشور. 6

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس نوع گياه. 11

توزيع گياهان زراعي تراريخته بر اساس نوع صفت.. 12

گياهان زراعي تراريخته غالب در سال 2003. 14

ميزان تمايل جهاني براي كشت گياهان زراعي تراريخته. 16

ارزش 5,4 ميليارد دلاري گياهان زراعي تراريختة جهان. 18

استقبال كشاورزان از كشت گياهان زراعي تراريخته. 19

نتيجه‌گيري و دورنماي آينده كشت گياهان زراعي تراريخته. 19

منابع : 23