ارزش غذایی سیب زمینی و روش های نگهداری

ارزش غذایی سیب زمینی و روش های نگه داری آن به طریقه سنتی و صنعتی میزان تولید سیب زمینی در سال ۱۳۷۹،۲/۴ میلیون تن درسال بوده است. مواد غذایی از زمان برداشت در معرض فساد و بروز ضایعات متنوع قرار می گیرند كه با توجه به نوع ماده غذایی میزان ضایع شدن آن ها متغیر بوده و گاهی ممكن است در مدت چند ساعت، مواد غذایی به كلی غیر قابل مصرف شود. سیب زمینی به علت دارا بودن آب زیاد، از فساد پذیری بالایی برخوردار است.

برای جلوگیری از ضایعات این محصول، روش های مختلفی در روستاهای كشور ما اجراء می شود، بدون این كه شناخت دقیقی از اصول علمی انبار داری آن داشته باشند. درشهرها برای نگه داری سیب زمینی از سردخانه های بالای صفر بهرها می گیرند، آن را در درجه حرارت معینی حدود ۴+ درجه سانتی گراد نگه داری می كنند، یا این كه سیب زمینی را با استفاده از روش فیزیكی(حرارت دادن) و خشك كردن به پودر سیب زمینی تبدیل و بسته بندی می كنند، تا این كه به مدت طولانی در انبارها نگه داری شود.

روش دیگر، استفاده از اشعه گاما است كه یكی از روش های نگه داری سیب زمینی به صورت تازه به حساب می آید. سیب زمینی در تمام استان های كشورمان به ویژه آذربایجان شرقی، مركزی، چهارمحال بختیاری و اصفهان كشت می شود. این محصول درایران به عنوان یكی از مواد غذایی مصرفی جانبی مورد استفاده مردم قرارمی گیرد. در صورتی كه در بعضی از كشورهای اروپایی مانند آلمان غربی، سیب زمینی به عنوان ماده ی غذای اصلی برای مردم به شمار می آید.
مهم ترین ماده اصلی موجود در سیب زمینی نشاسته است كه معمولا بین ۹ الی ۲۵ درصد آن را تشكیل می دهد این محصول سرشار از ویتامین ث نیز می باشد. مخصوصا در پوست سیب زمینی به طور متوسط ۳۰ میلی گرم ویتامین ث وجود دارد. البته باید توجه كرد، كه مقدار ویتامین ث موجود در سیب زمینی به عواملی نظیر نحوه ی نگه داری در انبار، نحوه ی طبخ در آشپزخانه و درجه حرارت محیط بستگی دارد كه در ذیل توضیح داده می شود:
۱- تقریبا ۵۰ درصد از ویتامین ث سیب زمینی، در اثر نگه داری (انبار در دمای ۱۲ درجه سانتی گراد) كاهش می یابد
۲- در اثر پوست كندن و طبخ سیب زمینی مانند: پختن، سرخ كردن، كباب كردن و غیره تقریبا ۴۰ الی ۴۵ درصد ویتامین ث موجود در سیب زمینی كاهش می یابد. اگر سیب زمینی همراه با پوست خارجی پخته شود میزان كاهش ویتامین ث حدود ۷ درصد خواهد بود. لذا بهتر این است كه سیب زمینی با پوست طبخ شود.
۳- چنان چه سیب زمینی پخته به مدت یك ساعت برروی اجاق در گرما نگه داری شود حدود ۷۰ درصد از ویتامین ث آن را از بین می رود.
همان طوری كه جدول نشان می دهد سیب زمینی حاوی دو درصد پروتئین است كه اغلب آن از اسید آمینه های ضروری تشكیل شده است. با مصرف روزانه ۲۵۰ گرم سیب زمینی می توان ۱۶ درصد از احتیاجات روزانه یك فرد به اسید آمینه ضروری به خصوص لیزین را تأمین كرد(یعنی ۲۵/۰ گرم لیزین). علاوه براین اسید آمینه های ضروری دیگر مانند والین، لوسین و ایزولوسین نیز در آن به اندازه كافی وجود دارد.

عوامل فاسد كننده سیب زمینی پس از برداشت
برداشت سیب زمینی در درجه اول باید به موقع انجام شود چنان چه سیب زمینی برای مدت زیادی در خاك بماند دوباره رشد كرده و صرف نظر از آن كه مقدار زیادی از مرغوبیت آن كاسته می شود حتی لطمه شدیدی نیز به خاصیت انبار داری آن وارد می شود. از این رو زارعین حدود ۱۵ روز قبل از برداشت محصول، آبیاری را قطع می كنند و بدین وسیله از یك طرف مانع رشد سیب زمینی می شوند و از طرف دیگر رطوبت آن را نیز به حد متناسب می رساند.
در هنگام برداشت سیب زمینی باید دقت شود كه غده ها زخمی نشوند در غیر این صورت فساد و گندیدگی در غده های آسیب دیده به شدت افزایش می یابد و در اثر مجاورت با محصول سالم موجب آلودگی غده های دیگر می شود. سیب زمین باید پس از برداشت در فاصله زمانی كوتاهی حمل و به بازار فروش عرضه شود. البته برای مصارف طولانی تر نیاز به ذخیره كردن و انبار كردن آن است، در دوره ی انبارداری همواره عوامل مختلف مكانیكی، فیزیكی، شیمیایی و بیولوژیكی بر روی آن اثر كرده و ایجاد ضایعات و دگرگونی كمی و كیفی می كند در حقیقت ضایعات حاصل از عوامل فیزیكی باعث از دست رفتن رطوبت و نیز چروكیدگی پوست می شود. نتیجه تأثیر عوامل شیمیایی مانند اكسیداسیون مواد متشكله سیب زمینی و فعالیت آنزیم ها، باعث تغییر مواد نشاسته ای به منوساكاریدها و دی ساكاریدها و كاهش میزان اسیداسكوربیك می شود.

عوامل بیولوژیكی از طریق جوانه زدن و فعالیت نسج رویشی ایجاد خسارات می كنند، خسارت ناشی از جوندگان و حشرات در انبارها نیز رقم عمده ای را تشكیل می دهد كه به خصوص در انبارهای روستایی و خفاظت نشده بسیار چشم گیر است. جوانه زدن سیب زمینی باعث افزایش سولانین(S o l a n in) كه یك الكالوئید است، می شود. سیب زمینی های دارای پوست سبز رنگ، نارس و یا جوانه زده حاوی سولانین هستند و این ماده سبب سمی شدن سیب زمینی می شود. اغلب در ۱۰۰ گرم سیب زمینی های میزان ۴/۹-۸/۱ میلی گرم سولانین وجود دارد افزایش مقدار سولانین به ۱۰ الی ۱۳ میلی گرم در ۱۰۰ گرم باعث مسمومیت انسان می شود. در سال ۱۹۷۸ در تعداد ۷۸ نفر از ۳۰۰ دانش آموز( سن متوسط ۱۳ سال) یك مدرسه انگلیسی كه توسط سیب زمین جوانه زده تغذیه شده بودند، مسمومیت شدیدی مشاهده شد. در فرد بالغ مقدار ۲۵ میلی گرم سو لانین باعث مسمومیت و ۴۰۰ میلی گرم آن باعث مرگ می شود. چنانچه سیب زمینی با آب و سركه پخته شود فاقد سولانین خواهد شد و آب و سركه بعد از پختن باید دور ریخته شود.
روش های نگه داری سیب زمینی
نظر به این كه هدف اصلی در نگه داری سیب زمینی جلوگیری از انجماد، فساد و جوانه زدن آن است لذا عموما روش های مختلفی برای افزایش زمان ماندگاری سیب زمینی مورد استفاده قرار می گیرند كه عبارت اند از:
۱- استفاده از روش های سنتی و انبارهای معمولی.
۲- استفاده از مواد شیمیایی؛ قبل از برداشت سیب زمینی با پاشیدن الكل مالیك یا هیدرازین مالیك روی بوته ها می توان از جوانه زدن جلوگیری كرد. البته این روش نگه داری از سال ۱۹۴۸ میلادی منسوخ شده است، زیرا هیدرازین مالیك در انسان حساسیت ایجاد می كند.
۳-نگه داری سیب زمینی در انبارهای مجهز به سیستم كنترل اتمسفر
۴- استفاده از اشعه گاما
۵-استفاده از روش فیزیكی؛ خشك كردن سیب زمینی به صورت پودر سیب زمینی .
۱-روش استفاده از انبارهای سنتی
به طور كلی از چهار نوع انبار مختلف خانگی، نیمه زیرزمینی و مخروطی شكل( حفره ای) به شرح زیر استفاده می شود.
الف. انبارهای خانگی
برای نگه داری سیب زمینی در خانه ها بهتر است آن را در حجم كم در جعبه های چوبی كه از كف زمین انبار به اندازه ۴۰ سانتی متر بالاتر است قرارداد. در انبارهای خانگی هوای متعادل باید ۴+ درجه سانتی گراد باشد در غیر این صورت سیب زمینی شروع به جوانه زدن می كند و در آن سولانین به وجود می آید كه برای انسان سمی است.
ب. انبار كردن سیب زمینی در سیلو روستایی
از انبار كردن به روش سنتی برای نگه داری سیب زمینی در روستاهای كشور استفاده می كنند. سیلوی سیب زمینی را در زمین های خشك ومحفوظ از باد ایجاد می كنند بدین ترتیب كه زمین سیلو را به عرض ۱ متر و به عمق ۲۵ سانتی متر و طول متناسب با برداشت محصول در نظر می گیرند، ابتدا محل سیلو را با یك لایه نازك ۲ سانتی متری از جنس كاه یا پوشال می پوشانند.
سپس سیب زمینی ها را به ارتفاع ۷۵ سانتی متر روی هم می ریزند طوری كه سیب زمینی های آسیب نبینند و روی آن را اول یك لایه ۲۵ سانتی متر از كاه و سپس با همین ضخامت از خاك می پوشانند و در قسمت بالای سیلو راهی به منظور تهویه در نظر گرفته می شود. تعداد روزنه ها را برحسب طول سیلو و به طور متوسط در هر ۲ متر كی هواكش د رنظر می گیرند. برای جلوگیری از سرمای شدید زمستان و نفوذ باران به داخل سیلوها سوراخ هواكش را مسدود می كنند هر ماه یك بارسیب زمینی های انبار شده را از نظر محصولات آفت دیده و فاسد كنترل می كنند.
۲- روش استفاده از مواد شیمیایی
استفاده از مواد شیمیایی چندان متداول در روش نگه داری سیب زمینی نیست.
۳- نگه داری سیب زمینی در انبارهای مجهز به سیستم كنترل اتمسفر
در نگه داری سیب زمینی در سرد خانه های بالای صفر باید به نكاتی توجه شود كه عبارت اند از:
الف. از یخ زدن و منجمد شدن سیب زمینی جلوگیری شود( ساختمان انبار باید عایق بندی و ایزوترم باشد).
ب. از كاهش وزن سیب زمینی كه بستگی به تعرق و تنفس آن دارد، حداكثر جلوگیری شود. بهترین درجه حرارت برای نگه داری سیب زمینی در انبار ۴+ درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی ۹۵ درصد است.
ج. از سبز شدن سیب زمینی جلوگیری شود.
د. از هرگونه عملیاتی كه باعث تسریع و افزایش رشد و نمو باید جلوگیری شود.
شرایط انباركردن سیب زمینی در سردخانه بالای صفر به قرار زیر است:
۱- درجه حرارت انبار۴+ درجه سانتی گراد باشد.
۲- رطوبت نسبی آن حدود ۹۵ درصد باشد.
۳- انبار باید به اندازه كافی تاریك باشد.
۴- جریان هوا در داخل انبار مناسب باشد.
۵- از جعبه های چوبی به حجم یك متر مكعب استفاده شود و از سطح زمین نیز به اندازه ۴۰ سانتی متر فاصله داشته باشد و جعبه ها باید طوری درست شده باشند كه چرخش هوا در آن انجام گیرد. هوای داخل انبار به خصوص هوای اطراف غده های سیب زمینی باید ۷۰ بار در ساعت تعویض شود.
نظر به این كه هرمتر مكعب سیب زمینی دارای وزن تقریبی معادل ۶۵ كیلوگرم می باشد می توان مقدار حجم لازم را برای مقادیر معین محاسبه كرد.
۴- استفاده از اشعه گاما
استفاده از اشعه گاما به منظور جلو گیری از جوانه زدن سیب زمینی و در نتیجه افزایش ماندگاری آن است. در این عمل چشم ههای سیب زمینی ( كه جوانه زدن از آن ها سرچشمه می گیرد) در معرض دوز مناسب اشعه گاما(‌كه از یك منبع كبالت ۶۰ خارج می شود) قرارداده می شود. ( در این جا مسئله مهم آن است كه بدانیم سیب زمینی مستقیما با یك ماده رادیو اكتیو در تماس نیست و می توانید به سهولت در محفظه تابش و در اطراف منیع كبالت جابجا شود) اشعه گاما از چشم های سیب زمینی نفوذ و عبور كرده و با تأثیر بر روی سلول های حساس رویشی( مریستم) باعث جلوگیری از جوانه زدن آن می شود به عنوان مثال سلول های رویشی بعد از این كه در معرض میزان مناسبی از تابش اشعه گاما قرار می گیرند، دیگر قادر به تقسیم و تكثیر نیستند.

البته دراین روش نگه داری سیب زمینی باید تحقیقات زیادی انجام گیرد به ویژه لازم است تأثیر منفی سیب زمینی اشعه داده شده بر روی متابولیسم انسان و اثرات ناشی از آن مطالعه شود.
سیب زمینی پخته شده یا كباب شده با پوست، بیش ترین ویتامین ها را دارا است.سیب زمینی غنی از بتاكاروتن بوده و وقتی پخته می شود به آسانی جذب می شود.