راه سازی در نروژ

مقدمه

شبكه راههاي نروژ داراي 550 كيلومتر تونل ميباشد كه 25 عدداز اين تونلها در زمره يكصد تونل طويل جهان است . از سال 1979 درحدود ده  تونل زير دريايي درنروژ ساخته شده است كه بيشترين تعداد را در بين كشورهاي جهان را داراست .

موفقت كشور نروژ كه درشمال اروپا واقع شده است به گونه اي است كه حد فاصل بين دو نقطه شمالي و جنوبي آن به 2000 كيلومتر مي رسد و حد فاصل اسلو پايتخت آن تابالاترين نقطه شمالي كشور برابر فاصله اين شهر تا رم پايخت ايتاليا مي باشد .سرزمين پوشيده از برف اين كشور به وسيله رشته كوههاي نامنظم از هم جداشده است درحاليكه سواحل آن داراي چين خوردگي هاي عميقي مي باشد و به وسيله جزاير بي شماري محاصره شده اند.

جمعيتي حدود 5/4 ميليوننفر در بين شهرهاي كوچك ، كوهستانها و دهكده ها و جزاير اين كشور پراكنده شده اند . موقعيت شمالي اين كشور تقريبا از 57 درجه شمالي تا 71 درجه شمالي مي باشد كه اين امر باعث شده درجه تغييرات آب و هوايي در اين كشور بسيار زياد باشد . وضعيت خاص اين كشور باعث شده كه كارشناسان راه سازي نروژي داراي تجارب خاصي در زمينه جاده سازي ، تونل سازي چه در روي خشكي و چه در داخل آب و زير سطح دريا و نيز پل سازي شوند .

اين كارشناسان همچنين داراي قابليت هايي درزمينه طراحي ، ساخت و نگهداري جاده ها تحت شرايط بد آب و هوايي بسيار سخت مي باشند . از آنجاييكه هزينه ساخت راههاي ارتباطي در اين كشور بسيار گران تمام شده و هزينه ها بايد از طرف جمعيت قليل اين كشور پرداخته شود سعي شده است كه راههايي جهت بازگشت اين سرمايه ها پيدا شده و هزينه هاي اجرايي بدون كاهش كيفيت پايين بيايد. همچنين تجارب اين كشور درعمليات اكتشافي نفت و گاز در درياي شكال و ساخت انواع سازه هاي دريايي بعد جديدي در فعاليت هاي نروژ پديد آورده است .

استفاده از تكنيكهاي غير معمول و تجهيزات مدرن در نروژ باعث شده است كه ساخت راهها در شرايط سخت جوي نيز انجام پذيرد .در بعضي نواحي اين كشور تفاوت درجه حرارت هوا بين زمستان و تابستان به 60 درجه سانتيگراد مي رسد كه اين اختلاف درجه شديد به ويژه در سواحل غربي آن باعث طولاني شدن زمستان ودرنتيجه پوشيده شدن قسمت هاي وسيعي از نروژ از برف و يخ مي شود كه آب شدن برف ويخ دربهار باعث بروز مشكل در راههاي ارتباطي اين كشور مي شود .

استحكام آسفالت سرد :

كشور نروژ در سالهاي اخير در توسعه روش هاي كاري و انطباق تجهيزات براي روش هاي جديد با استفاده از مواد سرد و مستحكم براي جاده سازي بوسيله قير پيشگام بوده است .آسفالت سرد تشكيل يافته از لايه پوشي رويه  و لايه زيرين شني كه بوسيله ماشين هاي بزرگ به قطر 15 سانتي متر سطح زمين را مي پوشاند .سپس يك لايه قير قبل از قراردادن مواد تثبيت كننده به آن اضافه مي شود .

از هردوروش استخراج و بتون هاي اسفنجي جهت آسفالت سرد استفاده شده است . تجارب نشان داده است كه اين روش بسيار مناسب بوده و بعث كاهش هزينه ها د رمقايسه با روش هاي سنتي م يشود . تا اواسط سال 1991 در حدود 500 كيلومتر از جاده هاي نروژ آسفالت سرد شده اند . پيشرفت هايي در اين زمينه باهمكاري اداره راههاي عمومي نروژ به وسيله شركت هاي راه سازي انجام گرفته است .

روكش كم هزينه با سطح شني طبقه بندي شده

اخيرا يك روكش كم هزينه كه از سرح شني طبقه بندي شده است براي جادهها موردتوجه قرار گرفته است كه مناسب جاده هاي با ترافيك سبك مي باشد . يك لايه قير و مخلوط ماسه بطور جداگانه روي سطح جاده هاي موجود بكار برده مي شوند .

آسفالت سرد براي مناطق گرمسير

مهندسين نروژي روش هاي آسفالت سرد را گسترش داده و آن رابه نواحي گرمسيري آفريقا جاييكه نياز بيشتري به استحكام مواد مي باشد برده اند . تجربه نشان داده است كه اضافه نمودن يك مقدار سيمان به مخلوط باعث تقويت آن در اين زمينه مي شود .

بتون هاي اسفنجي براي استفاده زمينهاي سست

استفاده از پولي استرين قالبي (ESP ) در نروژ بسيار متداول شده است . اين ماده سبك كه از نظر هزينه بسيار با صرفه است در جهت استحكام زمين هايي كه سست مي باشد بكار
 مي رود .

ازمزاياي عمده بكارگيري از بتون هاي اسفنجي (ESP ) اين است كه وزن آن در حدود يكصدم مصالح معمولي مي باشد كه اين امر باعث مي شود هزينه هاي حمل و نقل كاهش يافته ومواد به آساني انتقال در محل استقرار خود قرار گيرند .

استفاده از اين روش در جاده سازي نروژ تقريبا سابقه 20 ساله داشته و در حدود 250 هزار متر مكعب ازاين بتون ها در 150 پروژه مختلف را ه سازي استفاده شده است .

بتون هاي اسفنجي (ESP ) در اندازه هاي مختلف مي باشند . اما اندازههاي معمولي آن با فرض 200/1 تا 1 متر و با طول 3 تا 5 متر هستند . اخيرا استفاده از اينقالبها در فونداسوين پل ها درنروژ شروع شده است و نيم پايه هاي پل مستقيما روي بلوك هاي اسفنجي به ارتفاع 5 متر قرار گرفته اند . تغيير شكل اين بلوك ها بسيار كم بوده و عملكرد ساختماني آن ها بسبار خوب مي باشند .

تكنولوژيتونل سازي در نروژ

شرايط خاص جغرافيايي نروژ ورشته كوههاي متعدد آن كه اين سرزمين را به نواحي مختلف تقسيم نموده باعث شده است جهت اتصال اين نواحي به يكديگر سالانه 30 كيلومتر تونل ساخته شود .شبكه راههاي نروژ داراي 550 كيلومتر تونل مي باشد كه 25 عدد ازاين تونلها درليست 100 تونل طويل جهان قرار دارند . يكي از اين تونل ها بنام « گودوانكن» واقع در بزرگراه اروپايي 68 با طول 4/11 كيلومتر در پنجمين تونل طويل جهان محسوب مي شود .

از سال 1979 در حدود ده تونل زيردريايي در نروژ ساخته شده است كه بيشترين تعداد را در بين كشورهاي جهان داراست . با اين حال سه تونل ديگر دردست ساخت مي باشد . اين تونل ها جايگزين كشتي هاي مسافربري داخلي شده كه مناطق مختلف را بهم متصل
 مي سازند .

بزرگترين پروژه در دست اجرا در حال حاضر ، راه ارتباطي «رنفاست » در خارج از «استاوانكر» مي باشد كه ازدو تونل زير دريايي تشكيل يافته و عميق ترين نقطه آن 233 متر زير بستردريا مي باشد .

كاهش هزينه ها درتونل سازي

در سالهاي آخر هزينه ساخت تونل بسيار كاهش يافته و آمار نشان ميدهد كه هزينه ساخت تونل بسيار پايين آمده است كه اين امر بيشتر ناشي از مديريت وسازماندهي مناسب كاري و مكانيزه نمودن عمليات تونل سازي در اين كشور مي باشد و استفاده از مته ها ي حفاري اتوماتيك كه باستفاده از سيستم هاي پيشرفته كامپيوتري كنترل مي شوند بسيار رايج گشته است . براي جلوگيري از ريزش ديواره هاي تونل ، از بند كشي و يك نوع فيبر فشرده استفاده مي شود . به منظور اجتناب از مشكلات ناشي از نشت آب و شبنم ، صفحات آلومينيومي درسقف تعبيه شده نيز و تونل هاي زيردريايي مجهز به زهكشي با آبهاي نفوذي به داخل آن ها را جمع آوري نمايند .

همچنين براي جلوگيز از نشت آب هاي زيرزميني به داحل تونل شهري مجموعه اي از دوغاب ريزي و لايه هاي تشكيل يافته ازمصالح ضد رطوبتي كه تحت عناون روش اسلو شناخته مي شود بكار گرفته شده است .

تونل سازي در شهرها

مهارت هاي تحصيل شده درتونل سازي جادهاي به منظور  حل مسائل  و مشكلات شهرهاي اصلي نروژ بكار گرفته شده است و بزرگترين پروژه در اين مورد دراسلو اجراشده است در جاييكه يك شبكه از بزرگراهها درزير نواحي مركزي شهر مي گذرند . اين پروژه شامل 30 تونل است كه بعضي ازانها درست از زير ساختمان هاي شهر مي گذرد .

تونل اسلو

تونل اسلو كه در ژانويه 1990 افتتاح شد . به طول 2/2 كيلومتربوده ود رمركزاين شهر واقع شده است هزينه اجراي آن 3/1 بيليون كرون بالغ گشته وبه گونه اي طراحي و ساخته شده كه روزانه 100000اتومبيل مي توانند از آن عبور كنند .عميق ترين نقطه آن 45 متر پايين تر از سطح دريا مي باشد . طرح از سه قسمت تشكيل شده ، يك تونل قوطه ور ، يك سقسمت پوشيده وبريده و يك تونل سنگ بسته است . در حاليكه در قسمت آخر از تكنيكهاي فاري و حفاري و انفجاري استفاده شده است و سيستم آببندي جاده تونل به كار گرفته شده ، در اين تونل به روش اسلو مشهور است .

از كامپيوتر هاي پيشرفته جهت ساخت و بهره برداري از تونل استفاده شده است . كنترل ترافيك وتاسيسات آن بوسيله يك مركز كنترل به همراه 36 دوربين تلويزيوني و 50 علائم مختلف و 201 دتكتور ( به طور شبانه روزي و خودكار  به بازرسي مي پردازد ) انجام ميگيرد .مركز كنترل همچنين به ارسال پيامهايي براي اطلاع رانندگان از فضاي خالي پاركينگهاي چند طبقه اي در مركزاسلو مي پردازد .

يك روش جديد جهت تصفيه هوا به كمك فيلترهاي الكترواستيك درتونل اسلو بكارگرفته شده است .

هوا نخست از يك فيلتر مكانيكي كه قسمت اعظم ذرات بزرگتر را مي زدايد  عبور مي نمايد  قبل از اينكه از يك محيط يونيزه جايي كه در مجاورت 2/12 كيلو ولت جريان برق قرار مي گيرد .

اين كار ، به ذرات يك شارژ الكتريكي داده و سپس آنها را از صفحات فلزي كورنا عبور داده كه ذرات شارژشده را جذب مي كند . و درآن صورت هواي پاك از برجهاي مخصوص به داخل تونل دميده ميشود .

ميزان تصفيه هوا بستگي به سرعت آن دارد . اگر سرعت هوا 3 تا 4متر بر ثانيه باشد 80 تا 90 درصد ذرات زدوده مي شوند  اين درصد در صورت افزايش سرعت كم مي شود .

تميز كردن تونل از هواي آلوده

يك تونل تصفيه به طول 60 متر به موازات جاده مي باشد در تونل گرانفوس تعبيه شده است . اين تونل امكان ميدهد كه روش ها وسيستم هاي مختلف آلودگي زدايي را آزمايش كنند . تهويه هاي بسيار قوي هوا را به داخل اين تونل كشيده و به همان سيستمي كه در تونل اسلو بكار گرفته شده تميز مي كند . همچنين امكان نصب تجهيزاتي به منظور تصفيه مواد خطرناك در گازهاي متصاعد از اتومبيل ها نيز در حال بررسي مي باشد .

طول جاده ها در نروژ ( بر طبق آمار )
خيابان هاي شهري	88922	كيلومتر
طول تونل ها	500	كيلومتر ( حدودا )
طول پل ها	17000	كيلومتر ( حدودا)
تعداد كشتيهاي مسافربري ساحلي	153	فروند
تعداد اتومبيل ها	1942558	دستگاه
كل تعداد وسائط نقليه	2924124	دستگاه
جمع كل هزينه هاي مربوط به راه	7/12	بيليون كرون نروژ
جمع كل ماليات اتومبيل ، سوخت و غيره	18	بيليون كرون نروژ

اتصال سواحل بوسيله پل

تعداد بيشمار چين خوردگي هاي كوچك و بزرگ و وجود سواحل و جزاير متعدد در نروژ  برقراري ارتباط را بين اين نواحي بسيار مشكل مي كند . و به همين علت اين كشور به تعداد بيشماري پل نياز دارد . كه در حال حاضر 20000 از انواع مختلف انرا احداث نموده است كه بيش از نيمي از آنها بيشتراز 1 كيلومتر طول دارند . و طولاني ترين انها پل درامن درنزديكي اسلو مي باشد كه طول آن تقريبا 9/1 كيلومتراست . همچنين تحقيقات براي ارتباط اين جزاير و چين خوردگيها بوسيله تونل هاي زير دريايي و ساخت پل با طرحهاي نوين در دست اقدام مي باشد .

ايجاد پلهاي معلق زيبا

روش سازندگان نروژي ، متمركز بر ساخت پلهاي معلق مي باشد ، بدين معني كه سازه مي تواند بدون هيچگونه حمايت واسطه بنا شود . در حال حاضر در نروژ تاكيد بسياري بر جنبه هاي زيبايي در طراحي پلها ميشود بدين ترتيب كه اين سازه ها با مناظر طبيعي پيرامون خود هماهنگي لازم داشته باشد . 

ساخت اولين پلهاي شناور جهان

تجربه هاي كسب شده در ايجاد سكوهاي حفاري نفتي و ديگر تاسيسات در درياي شمال طي 2 دهه گذشته ، كارشناسان نروژي را بر آن داشت كه از اين تجارب در زمينه ساخته پل شناور استفاده كنند . دو پل شناور درحال ساخت دراين كشور دليل بسيار خوبي در بكار گيري دانش دريايي در زمينه ايجاد تاسيسات خشكي مي باشد .

هر دوي اين تاسيسات بوسيله صندوقهاي زيرابي محافظت شده بدون اينكه به كف دريا متصل شده باشند  و به گونه اي به دو طرف در ساحل متصل شده اند  كه هيچگاه امواج باعث حركت آنها نخواهد شد و شكل هلالي آن باعث خواهد شد كه درمقابل  باد ونيروهاي جوي مقاوم باشد.

نروژ اولين كشوري است كه دراروپا اقدام به ايجاد چنين پلهايي نموده است و هيچ كشوري چنين پلهايي را كه هيچگونه اتصالي به جايي ندارند نساخته است .

همچنين در نظراست كه اولين پل قوطه ور جهان به طول 1400 متر در ناحيه هوكز در جنوب غربي نروژ ساخته شود . قسمتي از اين سازه در حدود 25-20 متري زير سطح آب درناحيه استاوانگر خواهد بود .

 پروژه كريفاست :

پروژه كريفاست در ناحيه غربي نروژ يكي از بزرگترين طرحهاي حمل و نقل در اين كشور بوده و شهر كريستيان ساندرا به مين اصلي آن از طريق 2 پل و يك تونل زير دريايي متصل خواهد كرد . يكي از اين دوپل از نوع كاملا شناور بوده و ديگري از نوع مرسوم معلق
 مي باشد .

كريستيان ساند با جمعيتي معادل 20000 نفر در روي چهار جزيره واقع شده و آخرين شهر سهمي است كه هيچگونه راه ارتباطي ، جاده اي و يا خط آهني با سرزمين اصلي خود ندارد

تصور مي شود هزينه پروژه مذكور به 1/1 بيليون كرون نروژ بالغ كشته و پس از تكميل شدن آن در سال 1992 روزانه حدود 2500 وسيله نقليه از آن استفاده نمايند . دوسوم از هزينه اجرايي طرح از طريق عوارض عمومي به دست خواهد امد و مابقي را حكومت مركزي تامين مي نمايد .

 بزرگترين تونل دريايي جهان

تونل فري كه قسمتي از پروژه كريفاست مي باشد بزرگترين تونل زيردريايي جهان پس از افتتاح آن در سال 1992 خواهدبود . طول تونل مذكور 1/5 كيلومتر بوده و هزينه اجرايي آن به 240 ميليون كرون و يا 47000 كرون درهر متر بالغ گشته و عميق ترين نقطه آن 130 متر زير بستر دريا خواهد بود .

ظريف ترين پل جهان

پل معلق جمنز كه سبكترين وظريفترين سازه در نوع خود در جهان مي باشد براي شرايط خاص كه شامل نيروي بادها و طوفانهاي دريايي مي باشد ساخته مي شود و در زمان تكميل آن در سال 1992 طولانيترين پل معلق نروژ محسوب مي شود . اين پل با دهانه اصلي 623 متر (طول 1257متر) هفتمين دهانه در اروپا بحساب مي آيد .

پل شناور برگسوي اولين نوع خود در جهان مي‌باشد و در قالب يك سازه فضايي ساخته خواهد شد كه خاصيت انحنايي دارد. اندازه پل 930 متر بوده و در دو طرف آن به ساحل متصل شده و بوسیله ۷ صندوق زیر آبی که از مصالح سبک ساخته شده و ابعاد آن ۲۲*۳٠ متر می باشند محافظت می شوند .

هزینه اجرایی پل مذکور به ۲۸٠ میلیون کرون بالغ گشته و در سال جاری میلادی برای رفت و آمد عمومی افتتاح خواهد شد .

عملیات تعمیر و نگهداری

زمستان های طولانی و پر برف کارشناسان نروژی را بر آن داشته است تا هر روزه به جای شیوه های نوینی که از نظر اجرایی مناسب و مقرون به صرفه است باشند . کارشناسان نروژی با تشریک مساعی با سازندگان وسایل در باره اصلاح روشها و تجهیزات جهت استفاده از محلول آب نمک در مبارزه با یخ ها و برف های جاده ها پرداخته اند. محلول که تقریبأ ۱/۴ آن را نمک تشکیل می دهد  ۳/۴ دیگر آب در سطح جاده پخش می گردد. یکی از مزایای طرح این است که نمک مصرفی به ندرت هدر میرود و متفاوت با طرح پخش نمک خشک و یا آبدیده بر روی جاده می باشد که در اثر وزیدن باد به اطراف پراکنده می شود .

آزمایشات انجام شده درنروژ در طول زمستان سالهای اخیر نشان میدهد که نمک مصرفی با استفاده محلول آب نمک ٥٠  درصد کاهش می یابد. بعلاوه شرایط محیطی جاده در مقایسه با پخش نمک غیر محلول بر روی آن بسیار متفاوت و بهتر می باشند.

اندازه گیری خوردگی های جاده ها

بیش از٩٠ درصد وسایل نقلیه در جاده های نروژ در زمستان مجهز به تایر های یخ شکن می باشند که این امر طبیعتأ خورده گی هایی در جاده ها باقی می گذارد . شیارهای ایجاد شده در راه ها بوسیله یک سیستم جدید به جای سیستم های گران قیمت اندازه گیری لیزری ( که بوسیله ارسال امواج صوتی شیار ها و خورد گی جاده ها را اندازه گیری میکند ) انجام می پذیرد .

یک سری سنسور بر روی وانتی که با سرعت ٥٠ –  ۴٠ کیلو متر در ساعت روی جاده حرکت می کند به ارسال امواج بر روی جاده می پردازد و نتایج آن توسط یک کامپیوتر که در اتاقک وانت تعبیه شده جمع می شود. از این سیستم در حال حاضر در اندازه گیری سطوح نا هموار استفاده می شود.

سیستم الکترونیکی بازرسی ( نظارت ) تردد

نروژ در حال حاضر پیش آهنگ استفاده از سیستم الکترونیکی نظارت بر ترافیک بوده و یکی از اهداف استفاده از این سیستم در جهت کاهش حوادث در جاده ها می باشد.

اکنون در صد مرگ و میر و مجروحین در جاده های نروژ در مقایسه با دیگر کشور های جهان بسیار پایین آمده و مقامات مسیول این کشور در نظر دارد درصد کمتری را در این رابطه داشته باشند . وسایل اتوماتیک اندازه گیری سرعت به تعداد فراوان در مناطق مختلف نصب شده تا رانندگانی که سرعت مجاز را رعایت نمی نمایند و یا از چراغ قرمز عبور می کنند مورد شناسایی قرار دهند.

پلیس های الکترونیکی

سیستم بازرسی به گونه ای است که دو کابل در زیر سطح جاده قرار داده شده است. این کابل ها به یک کامپیوتر و یک دوربین عکاسی در کنار جاده متصل می باشند. وظیفه این کابل ها انتقال سرعت اتومبیل و فاصله بین محور چرخها و وزن آن به کامپیوتر می باشند. یک وسیله نقلیه که با سرعت بسیار زیاد حرکت کند بطور اتوماتیک تصویر آن برداشته شده و اطلاعات مربوط به اتومبیل یا کامیون , توسط عکس دریافت می شود. وسایل نقلیه سنگین معمولإ با سرعت کمتری نسبت به اتومبیل های معمولی حرکت می کنند و تجهیزات الکترونیکی محدودیت های سرعتی آنها را نیز ضبط می نمایند.

از این سیستم می توان جهت عکسبر داری از اتومبیل هایی که چراغ قرمز را رعایت نمی کنند استفاده نمود , به این صورت که حلقه های القایی در روی خطوط عابر پیاده در سر چهار راهها نصب شده و در صورت حرکت اتومبیل از روی آن در زمان چراغ قرمز بطور اتوماتیک از آن عکس گرفته می شود.

امتحان وزن اتومبیل در زمانیکه در حال حرکت است غیر قابل اندازه گیری می باشد و مورد استفاده در انتخاب اتومبیل برای بازرسی سالانه و آمار می تواند استفاده شود. نتایج شامل کاهش حد متوسط سرعت  ۱٥- ۱٠ کیلومتر در جاده هایی است که این وسایل در آنجا نصب شده و تعداد تصادفات به یک چهارم کاهش پیدا نموده است.

تامین هزینه های جاده سازی

هزینه تعداد زیادی از پروژه های جاده سازی در نروژ بوسیله ایجاد کیوسک های اخذ عوارض که بین سالهای ۱٩۸۷تا ۱٩٩۱ بیش از پنج برابر شده اند تامین می شود در سالهای اخیر با ایجاد یک سری کیوسک های اخذ عوارض که بطور حلقه وار پیرامون شهر ها را فرا گرفته اند اقدام به دریافت عوارض از رانندگی که قصد ورود به مرکز شهر را دارند می کنند. نروژ یکی از پیشگامان توسعه سیستم در یافت عوارض عبور می باشند. شهر برگن که دومین شهر بزرگ نروژ می باشد اولین نمونه ای است که از سال ۱٩۸۶ اقدام به ایجاد اینگونه کیوسک ها در بزرگراه های منتهی به مرکز شهر نمود. اولین سیستم اتوماتیک پرداخت عوارض عبور در شهر اسلو در سال ۱٩٩٠ مورد بهره برداری قرار گرفت . ۱۸ ایستگاه دریافت عوارض در نقاط مختلف جاده های منتهی به داخل شهر مجهز به آنتن هایی هستند که به کامپیوتر مرکزی متصل شده اند , رانندگانی که به داخل شهر می روند به طور معمول یک بلیط که بصورت بر چسب الکترونیکی به جلوی شیشه اتومبیل می چسبد. و قابل تشخیص بوسیله کامپیوتر می باید خریداری بنمایند.

اتومبیل های برچسب دار میتوانند با سرعت معمولی از ایستگاه های اخذ عوارض عبور کرده در شرایطی که سیستم های الکترونیکی اتومبیل ها را از لحاظ پرداخت عوارض کنترل می نمایند و هر اتومبیلی که بخواهد بدون پرداخت عوارض عبور نماید تصویرش به طور اتوماتیک ضبط می شود.

جمعیت شهر اسلو حدود ۷٠٠ هزار نفر است و روزانه ۲۳٠ هزار وسیله نقلیه از جاده های دارای ایستگاه دریافت عوارض عبور می کنند که این امر درآمدی تقریبإ ۶٠٠ بیلیون کرونی را در سال تضمین می کند که می تواند به هزینه ۱٠ میلیارد کرونی پروژه های جاده سازی شهر کمک شایانی بنماید.

  منابع :

1-كتاب sustainable transport  نوشته رابرت تالي به ترجمه سعيد رجبلو

2- كتاب planning for cycling  نوشته هاگ مك كينيتاك  ترجمه ي حسين تهراني