تعريف
از مجموعه تعاريف صنايع دستي، به نظر مي رسد تعريف زير كه توسط گروهي از كارشناسان سازمان صنايع دستي ايران ارائه گرديده، دقيق تر و جامع تر باشد؛ چرا كه با وضعيت فعلي اين صنعت و هنر ارزنده انطباق بيشتري دارد: صنايع دستي به مجموعه اي از هنرها و صنايع اطلاق مي شود كه به طور عمده با استفاده از مواد اوليه ي بومي و انجام قسمتي از مراحل اساسي توليد به كمك دست و ابزار دستي محصولاتي ساخته مي شود كه در هر واحد آن ذوق هنري و خلاقيت فكري صنعتگر سازنده به نحوي تجلي يافته و همين عامل، وجه تمايز اصلي اين گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشيني و كارخانه اي مي باشد.
ويژگي ها
با توجه به تعريف فوق و ساير تعاريفي كه براي صنايع دستي ارائه شد، مي توان ويژگي هاي زير را براي محصولات دست ساخته قايل شد:
1- انجام قسمتي از مراحل اساسي توليد، توسط دست و ابزار و وسايل دستي، براي توليد هر يك از فراورده هاي دستي مراحل متعددي طي مي شود ولي انجام كليه ي اين مراحل به وسيله ي دست و ابزار و وسايل دستي الزامي نبوده و چنانچه تنها قسمتي از مراحل اساسي توليد به اين طريق انجام شود، محصول توليد شده با توجه به مواردي كه در تعريف ذكر شد، صنايع دستي محسوب مي گردد.
2- حضور مؤثر و خلاق انسان در توليد و شكل بخشيدن به محصولات ساخته شده و امكان ايجاد تنوع و پياده كردن طرح هاي مختلف در مرحله ي ساخت اين گونه فراورده ها.
3- تأمين قسمت عمده ي مواد اوليه مصرفي از منابع داخلي.
4- داشتن بار فرهنگي (استفاده از طرح هاي اصيل، بومي و سنتي).
5- عدم همانندي و تشابه فراورده هاي توليدي با يكديگر.
6- عدم نياز به سرمايه گذاري زياد در مقايسه با ساير رشته هاي صنعت.
7- دارا بودن ارزش افزوده ي زياد در مقايسه با صنايع ديگر.
8- قابليت ايجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتي در جوامع عشايري).
9- قابليت انتقال تجربيات، رموز و فنون توليدي، سينه به سينه و يا مطابق روش استاد و شاگردي
طبقه بندي
در زمينه ي طبقه بندي صنايع دستي نيز بايد گفت كه اين طبقه بندي به صورت هاي مختلف از جمله براساس مواد اوليه ي مصرفي يا شيوه و روش ساخت آن مي تواند صورت پذيرد. در اينجا طبقه بندي انجام شده توسط كارشناسان سازمان صنايع دستي ايران كه به طور عمده بر مبناي روش و تكنيك ساخت اين گونه محصولات به عمل آمده است، ذكر مي گردد:
1- بافته هاي داري: محصولاتي كه به كمك دارهاي افقي يا عمودي مستقر در زمين در زمان بافت، توليد مي شود، بافته هاي داري محسوب مي گردند مثل قالي ، گليم، زيلو و نظاير آن.
2- دستبافي: (نساجي سنتي): فراورده هايي كه به كمك دستگاه هاي ساده و سنتي بافندگي (دستگاه ويژه ي بافت جاجيم، دستگاه دووَردي، دستگاه چهاروردي و ژاكار دستي) توليد مي گردد، دستبافي محسوب مي شود، نظير جاجيم، زري، ترمه، شال و …
از جمله خصوصيات اين رشته از صنايع دستي، اين است كه اولاً كليه مراحل سه گانه بافندگي، ايجاد دهنه كار، پودگذاري و دفتين زدن (آلتي است فلزي، داراي دسته اي شبيه شانه كه نساجان هنگام بافتن پارچه آن را در دست گيرند و لاي تارها زنند تا آنچه بافته شده به هم پيوسته و محكم گردد.) با حركات دست و پا انجام مي شود، در ثاني، امكان استفاده از پودهاي رنگي به ميزان نامحدود و همچنين تنوع طرح بافت با دراختيار داشتن كنترل حركات وَردها ميسر مي گردد كه اين امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در توليد است.
3- بافتني: انواع مصنوعاتي كه با كمك ميل، قلاب و نظير آن و با الياف طبيعي توليد مي شود، جزء بافتني ها به حساب مي آيد نظير دستكش، جوراب، كلاه، شال گردن و …
4- روكاري: (رودوزي): كليه ي مصنوعاتي كه از طريق دوختن نقوش سنتي بر روي پارچه هاي بدون نقش و يا كشيدن قسمتي از نخ هاي تار و پود به وجود مي آيد، در گروه « رودوزي» و يا «روكاري» جاي دارد. نظير سوزن دوزي، قلاب دوزي، مليله دوزي، خوس دوزي، گلابتون دوزي، پته دوزي و …
5- چاپ هاي سنتي: كليه پارچه هايي كه به وسيله قلم مو، مهر و نظاير آن رنگ آميزي شده و نقش مي پذيرد جزء چاپ هاي سنتي به حساب مي آيد مانند چاپ قلمكار و چاپ كلاقه اي (باتيك).
6- نمدمالي: انواع مصنوعاتي كه بر اثر درگيري و متراكم نمودن پشم و كرك در شرايط فني مناسب از طريق ورز دادن تهيه مي شوند، جزء گروه نمدمالي مي باشند. نظير كلاه نمدي، پالتوي نمدي، نمد زيرانداز و نمد پادري.
7- سفالگري و سراميك سازي : به محصولاتي كه با استفاده از گِل رُس و همچنين گِل حاصله از سنگ كوارتز و خاك كائولن، به كمك دست و چرخ سفالگري ساخته و سپس پخته مي شود، سفال و سراميك اطلاق مي شود.
براي تكميل اشياء ساخته شده، برحسب سنت و رسوم، روي آنها نقاشي، كنده كاري و يا نقوش برجسته ايجاد مي كنند و از لعاب مناسب براي پوشش سطح اشياء استفاده مي گردد. محصولات توليد شده ي اين گروه شامل انواع پارچ و ليوان ظروف غذاخوري، گلدان و … مي باشد.
8- شيشه گري: محصولاتي را كه از طريق شكل دادن مواد معدني ذوب شده نظير سيليس و خرده شيشه كه با تركيبي از اين دو و با استفاده از روش دميدن توسط لوله ي مخصوص و با به كارگيري ابزار دستي شامل انبر، قيچي و غيره حاصل مي شود، شيشه دست ساز مي نامند كه شامل مراحل تكميلي و تزئيني، نظير نقاشي و تراش هم مي گردد.
9- توليد فراورده هاي پوست و چرم: محصولاتي كه با استفاده از پوست و چرم دباغي شده به شيوه سنتي توليد مي گردد، نظير پوستين، كلاه پوستي، چاروق، محصولات تكميلي چرمي (نظير تلفيق چرم با محصولات دستباف) جزء اين گروه هستند.
10- ساخت محصولات فلزي وآلياژ: فراورده هايي كه به شيوه سنتي و با استفاده از ابزار دستي و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلياژها (برنج و ورشو) توليد مي گردد نظير انواع ظروف خانگي، چاقو، قندشكن، قلم تراش، قفل و … جزء اين گروه مي باشند.
11- قلمزني، مشبك كاري، حكاكي روي فلزات و آلياژها: هنر– صنعتي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش و ساير ابزار دستي بر روي اشياء ساخته شده از فلز با آلياژ شكل مي گيرد.
12- سنگتراشي ، حكاكي روي سنگ و معرق سنگ: شامل مصنوعاتي مي گردد كه مواد اوليه اصلي آن را انواع سنگ ها نظير فيروزه، مرمر، يشم، سنگ سياه، سنگ سفيد(آلاباستر) و … تشكيل مي دهد و به كمك ابزار و وسايل مختلف تراشيده يا حكاكي مي شود نظير انواع ظروف، پايه ي چراغ، قاب عكس، انواع نگين و …
13- خراطي چوب: خراطي، شيوه اي از توليد محصولات چوبي است كه طي آن و توسط ابزار و وسايل مختلف و به طور عمده به وسيله دستگاه خراطي، اشيائي نظير انواع قليان، گهواره، پايه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته مي شود.
14- ريزه كاري و نازك كاري چوب: روشي از ساخت فراورده هاي چوبي است كه طي آن به وسيله ي وسايل نجاري نظير ارّه، رنده، سوهان، مُغار و … قطعات كوچك چوبي آماده شده به صورت روكش بر روي بدنه ي چوبي چسبانده و تحت فشار شكل گرفته اند و از اين طريق انواع شكلات خوري، زير سيگاري، قاب عكس و نظاير آن توليد و عرضه مي گردد.
15- منبت كاري، كنده كاري و مشبك كاري چوب: شيوه اي ديگر از توليد محصولات چوبي است كه طي آن طرح ها و نقوش سنتي با استفاده از قلم، چكش، مغار و ساير ابزار نجاري بر روي چوب هاي مرغوب و بادوام شكل مي پذيرد.
16- حصير بافي: منظور از حصيربافي كه بامبوبافي، مرواربافي، تِركه بافي، چم بافي، سبد بافي و چيغ بافي را نيز شامل مي شود، همان بافت رشته هاي حاصل از الياف سلولزي (گياهي) به كمك دست و ابزار ساده دستي است كه طي آن محصولات مختلفي نظير زيرانداز، سفره ي حصيري، انواع سبد، انواع ظروف و … توليد و عرضه مي گردد . در مورد چيغ بافي ذكر اين نكته ضروري است كه حين بافت، علاوه بر الياف گياهي از نخ پشمي رنگ شده نيز براي ايجاد نقوش و طرح هاي سنتي استفاده مي گردد.
17- خاتم سازي: روشي از توليد فراورده هاي چوبي است كه با استفاده از روكش حاصله از به هم چسباندن قطعات كوچك فلزات، استخوان و انواع چوب در اشكال و طرح هاي سنتي (بيشتر به صورت هندسي) و به كمك ابزار و وسايل مختلف، فراورده هايي نظير انواع قاب عكس، جاسيگاري، شكلات خوري، ميز، صندلي و … ساخته مي شود.
18- معرق كاري: ترسيم طرح ها و نقش هاي سنتي بر روي زمينه ي چوبي يا سراميك و خالي كردن داخل خطوط طرح ها و پركردن فضاي خالي شده به وسيله قطعات آماده شده ي چوبي، سراميك، فلزي، صدفي و سنگي را معرق كاري مي گويند.
19- كاشي گري: صنعتي است با سابقه كه طي آن انواع كاشي ها با استفاده از طرح ها و نقش هاي سنتي براي استفاده در ابنيه ي مذهبي و تاريخي از طريق قالب گيري گِل رُس و پختن آن در كوره ساخته و پرداخته مي شود.
20- مليله كاري: منظور ساخت اشياء مختلف نظير سرويس چايخوري ، تنگ و همچنين برخي از زينت آلات با استفاده از مفتول هاي نقره، طلا و مس و به كمك ابزار و وسايل ساده فلز كاري نظير حديده، انبر، قيچي ، كوره مخصوص و … مي باشد.
21- ميناكاري: در اينجا مراد، ساخت بدنه فلزي، لعاب كاري، پخت، نقاشي و پخت مجدد اشياء در كوره مي باشد كه تمامي اين مراحل به كمك ابزار و وسايل ساده با استفاده از طرح هاي اصيل و سنتي در مرحله ي نقاشي انجام مي پذيرد.
22- ساخت اشياء مستظرفه و هنري: ساخت اشياء و وسايل ظريفه اي است كه در آنها عامل هنر به مراتب بيش از فنون توليدي دخالت دارد و شامل مينياتورسازي، نقاشي روي صدف، نقاشي روي چرم، پاپيه ماشه و تذهيب مي شود.
23- ساخت زيور آلات: ساخت و توليد انواع جواهرات محلي و همچنين انواع زينت آلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلياژها مي باشد.
24- ساخت ساير فراورده هاي دستي: منظور ساخت ساير محصولات دستي نظير فيروزه نشاني (فيروزه كوبي) طلاكوبي روي فولاد، انواع عروسك هاي محلي، تخت كشي گيوه (آجيده و لته يي) و ماسك ، كايت و چترهاي تزئيني است كه با ابزار و وسايل دستي و با استفاده از طرح هاي سنتي ساخته و پرداخته مي شود.