ورود به دنياي ذهن و خلاقيت، در حقيقت نگاهي به اوجگاه هنرنمايي خداوند، در موجودي به نام انسان است. خداوند حكيم در خلقت انسان، هنرهايي رقم زده است كه گاه توسط پزشكان و گاه توسط كاوشگران روان و هنرمندان، كشف و عرضه و مورد اشاره و تحليل قرار گرفته است.
دنياي ذهن از اين مقولههاست؛ قابل رؤيت نيست؛ ولي قابل توصيف، تحليل و شناسايي است و دنياي علم و كاروان انديشه بشري، بعد از ايجاد رشتههاي متعدد و متنوع، به آن دست يازيده كه يكي از اين عوالم و دانشهاي جديد، دنياي روانشناسي است. سعي شده است تا در اين مقاله، به اين بحث پرداخته شود.
هوش و قواي ذهني از هوش كلامي شروع ميشود و تا هوش طبيعي گسترش مييابد.
فردي به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسيعي بر روي هوش انجام داد و ديگران نيز روي نظريه او كار كردهاند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است كه در ذيل با اين هشت هوش و حتي مشاغلي كه اين هوشها در آنها نقطه قوت است (نه قطعيت و حتميت) آشنا ميشويم.
1. هوش و مهارتهاي كلامي
اين هوش و قواي ذهني، شامل توانايي تفكر كلامي و استفاده از زبان براي بيان منظورهاست؛
يعني افرادي كه بتوانند از كلام، در گستره وسيعي، جهت تبيين مقاصد و استدلالات خود استفاده نمايند. كلام، تراوشات ذهني را به اصوات تبديل ميكند و بسياري از متكلمان هم زيبا ميگويند؛ هم زيبا مينويسند و هم زيبا تحليل مي كنند.
از صدرالدين شيرازي (فيلسوف متأخر اسلامي) سؤال شد كه تفاوت پيامبران و فيلسوفان چيست؟
او جواب داد «پيامبر آن كسي است كه با كشتي وحي، انسانها را از يك طرف اقيانوس ناآرام زندگي و حيات، به طرف ديگر ميبرد و فيلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نيرو و قواي ذهني و فكري خود مردم را تنها از يك طرف ساحل به طرف ديگر ساحل برساند».1
افراد نمونه اول در مشاغل مختلفي مانند: مؤلفان، روزنامهنگاران، سخنوران، مبلغان ديني، سخنرانان پرشور و حتي مدرسان و استادان موفق در ارتباط كلامي وجود دارند.
گاهي حتي در بين كم سوادان پيرامون ما نيز چنين افرادي يافت ميشوند كه قدرت كلامي فوق العادهاي دارند.
2. هوش و مهارت رياضي
اين گونه افراد، داراي قدرت و توانايي انجام عمليات رياضياند. اين مهارت به استدلال و درك روابط عددي و منطق اعداد، اشكال، فضاي هندسي و رياضي ذهني منتهي مي شود.
دقت، سرعت، دركهاي فراشناختي و استدلال هندسي و رياضي در اين افراد بسيار بالاست.
مشاغل مورد توجه و يا مناسب اين افراد، عبارتند از: مهندسي، حسابداري، دانشمندي و نظريهپردازي.
3. هوش و مهارت فضايي
افرادي كه داراي مهارت فضايياند، كساني هستند كه توانايي تفكر سه بعدي را دارند. از اين رو به خوبي در تحصيل موقعيت يا شرايط فيزيكي و فضايي، پشت تركيبها را ميبينند. مشاغلي مورد توجه يا مناسب اين افراد، عبارتند از: معماري، نقاشي، ملواني و….
4. هوش و مهارت بدني – جنبشي
اين افراد داراي روحيه جنبشي و عدم سكون و تحرك زياد و دستكاري اشيا و ابزار و محيط فيزيكي پيرامون خود ميباشند و اصطلاحاً با ابزار و وسايل فيزيكي پيرامون مأنوس ميباشند و داراي تبحر جسمياند.
مشاغل مورد علاقه و مناسب اين افراد عبارتند از: جراحي، صنعت گري، هنرهاي زيبا و تئاترهاي پرتحرك و ورزش.
5. هوش موسيقيايي
اين دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زير و بم بودن آهنگها حساس هستند. ريتم و تن صداها را ميشناسند و دقت فوق العادهاي در تشخيص صداهاي مختلط دارند.
مشاغل و حرفههاي گرايشي يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: آهنگ سازي، موسيقي، نكتهسنجي و نقادي.
6. هوش و مهارت ميان فردي
اين رشته از افراد، توانايي بالايي در درك ديگران، تيپشناسي، قرائت ذهن از حالات و سكنات افراد و ايجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با ديگران را دارند و حتي در زندگي خصوصي و زناشويي موفق ظاهر ميشوند و در تربيت عاطفي فرزندان نيز موفق ميباشند.
مشاغل گرايشي يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: معلمي، روانشناسي، روانكاوي، بهداشت رواني، مشاوره و….
7. هوش و مهارت درون فردي
اين مهارت در افرادي است كه توانايي فهم خود را دارند؛ يعني اهل غور و تفحّص در خويش هستند و بيشتر جستوجو گر درون خويشند.
مشاغل مورد علاقه و يا توصيه شده به اين افراد، عبارتند از: الهيات، روانشناسي و انسانشناسي.
8. هوش و مهارت طبيعي
توانايي مشاهده الگوهاي طبيعت، فهم نظامهاي طبيعي و مصنوعي ساخته انسان و غور در طبيعت بيجان و جاندار، ويژگيهاي اين گونه افراد است.
مشاغل و علايق اين گونه افراد، عبارتند از: كشاورزي، گياهشناسي، بوشناسي، نقاشي چشماندازها و هر نوع كار مربوط به طبيعت.
نبايد فراموش كنيم كه بسياري از افراد از تمامي هوشهاي هشت گانه و قواي ذهني بهره دارند؛ اما گاهي بعضي افراد در برخي هوشها قويتر و در برخي ضعيفترند و نبايد فراموش كنيم كه اغلب افراد تركيبي از اين هوشهاي چندگانهاند.
نكته ديگر اين كه داشتن استعداد و هوش يا قواي ذهني در اين نوع خاص، باعث گرايش به كارهاي مشابه، موازي يا جايگزين نيز ميشود.
بسياري از افرادي كه به معماري گرايش داشتهاند و داراي هوش فضايياند، گاهي به هنر و خصوصاً سينما و فيلم سازي كشيده ميشوند كه اين تفكري چند بعدي است و دقيقاً با مهارت و هوش فضايي هماهنگي دارد. در جامعه ما نيز اين افراد زيادند. شهيد آويني، داود ميرباقري و… نمونههايي از اين افرادند.
مهارتهاي طبيعي، آخرين اضافات گاردنر به نظريه هوشهاي متعدد است. گري لارسون، كاريكاتوريست مشهور، مهارتهاي طبيعي بينظيري دارد. لارسون در دوران كودكياش علاقه وافري به علم و طبيعت داشت؛ ولي به جاي آن كه به دنبال اين رشته برود، علاقهاش را در كاريكاتورهايش بروز داد و جالب اين كه گواه مهارتهاي طبيعي لارسون اين است كه زيست شناسان نام برخي از گونههاي جانوري را از كاريكاتورهاي او گرفتهاند.
نكته حائز اهميت اين است كه گر چه او فعاليت جايگزيني را انتخاب كرد، اما ذوق تخصصي او باعث خلق آثار ميشد كه گرايش به هوش او داشت و استفاده كنندگان از آثارش نيز بيانگر اين موضوع ميباشند.
گاردنر معتقد است كه آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقي، فلسفي، ادبي، بالنده و دوري از آثار مخرب و تعديل لذتها، ظهور و بروز اين قواي ذهني، استعدادها و هوشها را دو چندان ميكند.
همچنين طي تحقيقات گاردنر صدمه مغزي، به اين هوشها آسيب ميرساند. هر يك از اين هوشها، مستلزم وجود مهارتهاي شناختي خاصي هستند و هر يك در آدمهاي سرآمد و عقب ماندگان ذهني يا مبتلايان به گوشهگيري، برجسته ميشوند.
اخيراً در آموزشهاي مدرسهاي و دانشگاهي به نظريه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشي و آزمايش طرح طيف مهارتها و توانمنديهاي ذهني با اين ايده شروع ميشود كه هر دانشآموزي در يك يا چند حوزه، توانمندي بالايي دارد.
آيا آدمها هوش عمومي و قواي ذهني متفاوتي دارند؟
چارلز اسپيرمن معتقد بود كه آدمها داراي هوش عمومي2 و هوشهاي اختصاصي3 ميباشند؛ اما نظريه هوشهاي هشتگانه گاردنر اين مسئله را عميقتر مطرح ساخت و به طور كلي اختلاف نظر در مورد وجود يا عدم وجود برخي جنبههاي هوش عمومي وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهيت هوشهاي اختصاصي نيز ادامه دارد.
يكي از ويژگيهاي عمده تعدد يا عميق بودن هوش و قواي ذهني افراد، ظهور خلاقيت4 است.
خلاق بودن چيست؟ خلاقيت، نوين، متفاوت و حتي غيرمعمول فكر كردن و رسيدن به راههاي نامتعارف است.
نبايد فراموش كنيم كه هوش و خلاقيت، يكي نيستند؛ از اين جهت، بسياري آدمهاي باهوش گاهي چيزهايي توليد يا عرضه ميكنند كه لزوماً نوين نيستند. همچنين گاهي آدمهاي بسيار خلاق به حرف جمع گوش نميكنند؛ ولي آدمهاي بسيار باهوش، اغلب دنبال خشنود كردن جمع هستند.
آدمهاي خلاق، اغلب متفكران واگرا هستند. در تفكر واگرا، فرد براي يك سؤال، جوابهاي زيادي توليد ميكند. اگر بخواهيم قضيه هوش و خلاقيت را بيشتر باز كنيم، بايد بگوييم كه خلاقيت زاييده هوش است و اين قاعده حاصل ميشود كه اكثر خلاقها باهوشند؛ ولي اكثر باهوشها خلاق نميباشند.
«ميتوان گفت كه شرط خلاقيت، هوش است و يا يكي از نشانههاي خلاقيت، هوش بالاست».
به زبان سادهتر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقيت است.
از اين رو، گاهي هوش بالا هست، ولي خلاقيت ظاهر نميشود و گاهي با ظهور خلاقيت، ميتوان هوش بالا را نتيجه گرفت.
مراحل خلاقيت ذهني5
صاحبنظران، خلاقيت را غالباً يك فرايند پنج مرحلهاي ميدانند كه عبارتند از:
1. آمادگي؛ وقتي غرق مسئله يا موضوع مورد علاقهتان ميشويد و كنجكاوي شما تحريك ميشود، به سادگي از كنار مسئله رد نميشويد.
2. پرورش؛ ايدههايي به ذهنتان خطور ميكند و در اين مرحله، گاهي بين امور، رابطهاي نامعمولي پيدا ميكنيد.
3. بينش؛ اين همان مرحله «آها» است؛ لحظهاي كه فرد به ارتباط مراحل پي ميبرد و مسئله حل ميشود؛ يعني تمام قطعات پازل كنار هم چيده ميشود.
4. ارزيابي؛ حالا بايد تصميم بگيريد كه كداميك از ايدههايتان باارزش است و ارزش دنبال كردن را دارد.
5. بسط؛ اين، آخرين مرحله خلاقيت و غالباً طولانيترين و سختترين مرحله آن است؛ يعني بايد بتوان آن را تعميم داد.
اديسون (مخترع مشهور) ميگويد:
خلاقيت يك درصد فكر بكر است و 99 درصد زحمت؛ يعني خلاقيت گاهي تا يك درصد كافي است؛ ولي براي رسيدن به مرحله ارزيابي، بسط، گسترش و تعميم، 99 درصد زحمت لازم است.
ميهالي، يكي از متخصصين معروف ميگويد: پنج مرحله ساختار ذهني و مهندسي ذهن در مسئله خلاقيت، به خوبي مطرح شده، اما هميشه آدمهاي خلاق، اين مراحل را با همين ترتيب طي نميكنند.
به طور مثال، گاهي يك شكل يا نهايت يك محصول را فرد خلاق در ذهن ميبيند و حالا به پرورش ايدههايش ميپردازد.
در معماران خلاق، اين ايده جاري است.
خصوصيات متفكران خلاق
متفكران خلاق چه خصوصيتهايي دارند؟ «پركينز»6 چهار خصوصيت براي اين افراد خلاق است كه عبارتند از:
الف) تفكر انعطافپذير و شيطنتآميز
متفكران خلاق، انعطافپذيرند و با مسائل بازي ميكنند. نكتهاي كه تناقض برانگيز است، اين است كه خلاقيت اگر چه سخت و دشوار است، ولي اگر آن را آسان بگيريم، آسان ميشود و به تعبيري، شوخي، چرخهاي خلاقيت را روان ميكند؛ البته منظور از شوخي در اين جا، انعطاف روحي و تخيل است.
ب) انگيزش دروني
آدمهاي خلاق، معمولاً از خلق كردن، لذت ميبرند و به نمره، پول و حتي راضي كردن ديگران خيلي اهميت نميدهند؛ بلكه هميشه به دنبال خلق اين هشتند. بنابراين، آدمهاي خلاق، بيشتر انگيزش دروني دارند و نه انگيزش بيروني.
ج) خطر پذيري و ريسك
خطرپذيري يا بيمبالاتي و بيتوجهي و قهرمانبازي متفاوت است.
آدمهاي خلاق، درصدي از خطر و ريسك را قبول ميكنند و از اين جهت اشتباه هم ميكنند؛ البته اين، نشانه مهارت كم آنها نيست؛ بلكه نشان ميدهد كه ايدههاي بيشتري دارند و امكانات بيشتري را در نظر ميگيرند. برخي از ايدههاي آنها جواب ميدهد و برخي ديگر با شكست مواجه ميشود.
پبلو پيكاسو، نقاش اسپانيايي قرن 12، بيش از بيست هزار نقاشي كشيد؛ ولي تمام آنها شاهكار نشدند. متفكران خلاق، با عدم موفقيتهاي خود كنار ميآيند و از شكست عبرت ميگيرند.
د) ارزيابي عيني كار7
بر خلاف اين تصور قالبي كه آدمهاي خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اكثر متفكران خلاق سعي ميكنند از كارشان ارزيابي عيني داشته باشند. آنها براي قضاوتهاي فوق ملاكهايي دارند و به قضاوت آدمهاي قابل اعتماد و محترم بها ميدهند و به اين ترتيب، ميفهمند كه آيا با تفكر خلاقانه بيشتر ميتوان كارشان را بهبود بخشيد يا نه.
سه توصيه براي آدمهاي خلاق
1. خود را دست كم نگيريد و بر محور مهندسي ذهن خلاق خود تأمل بيشتري كنيد.
2. برنامه و زمانبندي داشته باشيد؛ عمر كوتاه است و فرصتها اندك و شما ممتاز.
همه آدمها رگههايي از خلاقيت دارند و يقيناً شما نيز در برخي زمينههاي مورد اشاره اين مقاله، خلاقانه ظاهر شده يا خلاقيتي بروز دادهايد. اگر ميخواهيد به ابعاد خلاقيت و مهندسي ذهن خود واقف شويد، اين نوشتهها را دوباره بخوانيد.
نتيجه
طي چهل منزل به بحث مهندسي ذهن و مقوله خلاقيت پرداختيم و سعي كرديم اين مبحث را با الگوها، روشها، به زندگي خلاقانه گره بزنيم.
مخاطب ما جوان است و جوان يعني جهان؛ جهاني از توان.
از شما جوان خلاق و جوياي نام، انتظار ميرود كه روي مطالب تأمل داشته باشيد. شايد از بين مطالب همين چهل منزل، به نكات ظريفي از خلاقيت خويش دست يابيد. قبلاً نيز در اين سلسله مقالات كه چند ساله شده است، گفتهام كه «لذت كشف خويش را تجربه كنيد». شايد شما آدم خوش فكر، خلاق و مستعدي باشيد؛ ولي درنيافتهايد و به لذت كشف تواناي بي پايان خود نرسيدهايد.
تجربه كنيد كه به امتحانش ميارزد.
پي نوشت:
1. عبدالجواد فلاطوري، پيامبران و فيلسوفان، ترجمه مهدي كنداني، همشهري، 1384، ص 9.
General .2
Spicial .3
Creativity .4
5. جان دبليو سانتراك، زمينه روانشناسي، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، تهران 1383.
6. Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive – behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7. جان، ديليوسانتراك، زمينه روانشناسي، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگي رسا، تهران 1383.
منبع: نشريه پرسمان، شماره34
تهيه از سايت باشگاه انديشه