پس از بارداري، دوران شيردهي مرحله تازه اي در زندگي مادر و نوزاد است.
شير مادر كاملاً با نيازهاي غذايي نوزاد هماهنگ است و از آنجا كه سرشار از عناصر ضروري بدن است، محافظ كودك از بيماريهاي عفوني و عوامل حساسيت زاست. تاكنون هيچ حساسيت نوزاد نسبت به شير مادر مشاهده نشده است. هضم شير مادر براي كودك بسيار راحت و درجه گرماي آن نيز مناسب و مطابق با گرماي بدن اوست. اين موهبت الهي عاري از هر نوع ميكروب و كاملاً استريل است. نكته مهم ديگر اين است كه شيردهي، منشأ سلامتي مادر است. در واقع شيردهي، باعث ترشح «اكسي توسين» مي شود كه اين موضوع تأثير مهمي در بازگشت رحم به شكل اوليه خود دارد.
تحقيقات اخير نشان مي دهد كه اين دوران رسيدن به وزن پيش از حاملگي و تجديد عناصر سازنده استخوانها را تسريع مي كند و عامل مؤثري در پيشگيري از سرطان سينه و تخمدان است. اگر جنبه اقتصادي تغذيه با شير مادر را كنار بگذاريم، نوزاداني كه از شير مادر تغذيه مي كنند، نسبت به ساير نوزادان كمتر به بيماري مبتلا مي شوند.
شيردهي، نيازمند رعايت بهداشت و آمادگي است و كشيدن سيگار در دوران شيردهي اكيداً ممنوع است. استفاده از موادغذايي متنوع و سرشار از مواد مغذي و نيز غذا خوردن به اندازه كافي در اين دوران اهميت زيادي دارد. هيچ دارويي نبايد بدون مشورت با پزشك مصرف شود، زيرا برخي داروها با شيردهي مغايرت دارد.
بدن تمام زنان توانايي توليد شير را دارد. شكل فقسه سينه هيچ تأثيري در مقدار شير ندارد و مقدار و كيفيت شير كاملاً مستقل از فيزيك بدن مادر است.
گاه مادران جوان اين سؤال را مطرح مي كنند كه آيا شيردهي باعث چاقي مي شود؟ اين تصور اصلاً درست نيست، بلكه برعكس، شيردادن به نوزاد، بازگشت به وزن پيش از حاملگي را نيز تسريع مي كند. تغذيه مناسب و سرشار از پروتئين مي تواند مانع از تجمع چربيها پس از زايمان شود.
اشتباه بسيار بزرگي است كه مادر با كوچكترين ناراحتي و بيماري، شيردادن به نوزاد خود را قطع كند، زيرا موارد منع شيردهي بسيار كم هستند. از جمله مي توان به بيماريهايي نظير ايدز، تبخال، سينه، هپاتيت و… اشاراه كرد، اما به عنوان مثال، گلو درد مانع از شيردهي نيست. همچنين برخي از داروها نيز به شير مادر منتقل مي شود و به همين دليل بايد قبل از مصرف، حتماً با پزشك مشورت شود.
تغذيه مادر در دوران شيردهي
همانطور كه توجه به اصول تغذيه و خوردن موادغذايي متنوع در دوران بارداري اهميت بسيار بالايي دارد، اين اصول در دوران شيردهي نيز بايد حتماً مورد نظر قرار گيرد.
پس از زايمان، روزانه حدود 800 ميلي ليتر شير در بدن مادر ساخته مي شود. 500 تا 600 كيلوكالري انرژي براي توليد اين مقدار شير لازم است كه بخش زيادي از آن، از اندوخته غذايي مادر در دوران بارداري تأمين مي شود. در اين مدت وزن مادر كم مي شود؛ زيرا شيردهي سوخت و ساز چربيها را بيشتر مي كند حتي اگر مادر از نظر انرژي نيز در سطح عالي باشد.
نيازهاي غذايي مادر در اين دوران تقريباً مشابه اواخر دوران بارداري است. خانم شيرده بايد در اين مدت، روزانه 60 تا 80 گرم پروتئين و 80 گرم چربي، 340 گرم مواد نشاسته اي و حداكثر 750 ميلي ليتر لبنيات (ماست، پنير و…) دريافت كند. اين مقدار لبنيات، نياز مادر به كلسيم يعني 1200 ميلي گرم، در روز را تأمين مي كند و توصيه مي شود در هر وعده غذايي لبنيات ميل كنند. مصرف كافي اسيدهاي چرب غيراشباع براي رشد سيستم عصبي نوزاد مفيد است. به مادران توصيه مي شود حداقل در هر روز 5/1 تا 2 ليتر مايعات بنوشند و در نوشيدن چاي و قهوه نيز زياده روي نكنند.
در واقع مادر در اين دوران هر چه ميل داشته باشد، مي تواند بخورد. اين دوران وقت مناسبي براي رژيم گرفتن نيست. بعضي از موادغذايي مانند سير و پياز موجب مي شود كه شير مادر بوي نامطبوعي بگيرد، به همين دليل پزشكان توصيه مي كنند مادران اين مواد را مصرف نكنند.
بعضي از گياهان معطر مانند زيره، رازيانه و… علاوه بر اينكه طعم خوشايندي به شير مي دهند، ترشح شير را نيز افزايش مي دهند.
مادران كم شير
كمبود ترشح شير مي تواند علل مختلفي داشته باشد كه از مهمترين آنها مي توان به توليد دير هنگام شير و يا تجمع شير در سينه ها و نيز ناراحتي و خستگي مادر بخصوص به علت افسردگي و عوامل وراثتي اشاره كرد.
كاهش وزن نوزاد مهمترين زنگ خطر كم بودن شير مادر است. اگر وزن نوزاد تا پنج روز بعد از تولد در حال كم شدن بود و يا اينكه طي اين چند روز وزن اضافه نكرد، براي تشخيص علت، ابتدا آزمايشهايي در مورد بيماريهاي عفوني و مشكلات گوارشي مانند استفراغ نوزاد را بررسي مي كند. اگر آزمايشها سالم باشد مشكل، كم بودن شير مادر است. در اين صورت پزشك شير خشك براي نوزاد توصيه مي كند. در اين صورت مادر بايد بسيار مراقب باشد؛ زيرا هر شيري غير از شير مادر ممكن است حساسيت و استفراغ براي نوزاد در پي داشته باشد. در چنين شرايطي نوزاد بين مكيدن سرشيشه و سينه مادر سردرگم مي شود، ترشح شير مادر دچار مشكل مي شود، احتمال قطع شدن شير مادر افزايش مي يابد، اعتماد به نفس مادر، توانايي شير دادن و طول مدت شيردهي مادر نيز كم مي شود.
در واقع اساس توصيه شير اين است كه در هر وعده غذايي نوزاد، ابتدا مادر به فرزندش شير دهد و سپس از شيشه شير كمكي استفاده كند. حتي اگر فرض بر اين گرفته شود كه مادر هيچ شيري ندارد، باز هم بايد چه با شيردوش يا با فشار دست، مادر سعي كند به نوزاد شيشه دهد، در حالي كه اين نكته مهم در بيشتر موارد فراموش مي شود. وقتي مادر به نوزادش شير مي دهد، اين بدان معنا نيست كه هيچ شيري ندارد، بلكه ترشح شير روز به روز كمتر مي شود. در واقع بهترين راه براي ترشح شير، شيردادن به نوزاد به طور مكرر است. بعضي داروها مانند ويتامين اي، گالادتوژيل و… نيز ممكن است براي تحريك ترشح شير تجويز شود.
بازگشت به خانه و رسيدگي به امور زندگي، مي تواند يك عامل بسيار مهم اضطراب، نگراني و خستگي (افسردگي پس از زايمان) مادر باشد و اغلب شير مادر در اين شرايط، بتدريج كم مي شود. مادر بايد احتمال چنين مشكلي را بدهد و همسر يا يكي از نزديكان در كارهاي منزل به او كمك كنند تا نگرانيهاي او تشديد نشود. نوشيدن مايعات فراوان، تغذيه مناسب در هر وعده غذايي و شيردادن به نوزاد، ساده ترين و مفيدترين راههاي افزايش شير است.
ارزش غذايي شير مادر
شير مادر از نظر ارزش تغذيه اي بسيار متفاوت با شير گاو است و تمام نيازهاي كودك را تأمين مي كند. شيرگاو از نظر پروتئين و مواد معدني سه برابر غني تر از شير مادر است. در واقع بدن نوزادي كه از شير گاو تغذيه مي كند، بايد دو سوم از اين مواد را با سوخت و ساز بيشتر از بدن دفع كند كه در اصل فعاليت بيهوده اندامهايي مانند كبد است. از سويي پروتئينهاي شير گاو براي سلولهاي بدن انسان ناآشنا هستند كه در نتيجه، 5 تا 7 درصد اين گروه از نوزادان دچار مشكلات دستگاه گوارش و يك درصد آنان دچار حساسيتهاي غذايي و حالت تهوع شديد مي شوند. در حالي كه پروتئينهاي موجود در شير مادر متناسب با فيزيولوژي بدن كودك است و نيازهاي واقعي او را تأمين مي كند. به علاوه نوزاد انسان علاوه بر رشد جسمي، براي رشد سيستم عصبي و مغز به گالاكتوز، لاكتوز و اسيدهاي چرب غير اشباع نياز دارد كه تنها شير مادر سرشار از اين مواد است و نيازهاي او را برطرف مي كند.
شيرمادر از نظر انرژي تقريباً مشابه شير گاو است. شير مادر منبع غني «اليگو ساكاريد» هاست كه نقش مهمي در رشد روده ها و در نتيجه مقاومت در برابر تهاجم باكتريها دارد. بيشتر شيرهاي صنعتي كه از شير گاو توليد مي شوند، به علت دارا بودن قند، احتمال بروز چاقي، پوسيدگي دندانها و مشكلات قلبي عروقي را در پي خواهد داشت.
گر چه هر دو نوع شير از لحاظ چربيها تقريباً يكسان هستند، اما مقدار اسيدهاي چرب غيراشباع در آنها به يك اندازه نيست. از نظر اسيدهاي چرب غير اشباع، شير مادر دو تا نه برابر غني تر از شيرهاي صنعتي يا شير گاو است. اين اسيدها براي سنتز سلولهاي عصبي بسيار ضروري است و بدن به خودي خود توانايي توليد آنها را ندارد، اما اين بدان معنا نيست كه هوش و ذكاوت انسان فقط به تغذيه دوران نوزادي وابسته است، بلكه مي توان گفت: كودكاني كه از شير مادر تغذيه مي كنند نسبت به ساير كودكان رشد بهتري خواهند داشت. خوشبختانه از آنجا كه تغذيه مناسب مادر موجب ذخيره شدن اين عناصر مهم در بدن نوزاد مي شود، نوزاد تا يك سال پس از تولد، كمبود اسيدهاي چرب غيراشباع را ندارد و هر نوع كمبودي در تغذيه نوزادان، حتي نوزادان نارس، مشكلات جدي براي آنان در پي ندارد.
كلسيم شير گاو سه برابر شير مادر است، اما به دليل ويژگيهاي متفاوت بدن انسان، سوخت و ساز بسيار بدي در نوزادان دارد.
شير گاو سه برابر بيشتر از شير مادر سديم دارد، اما اين مقدار سديم فشار خون را در بزرگسالي به همراه دارد.
شير مادر دو برابر شير گاو آهن دارد كه براي نيازهاي نوزاد لازم است. مقدار روي در هر دو نوع شير يكسان است، اما وجود اين عنصر در شير مادر در پيشگيري و درمان آكرودرماتيك؛ (يك بيماري ارثي) به علت كمبود روي كه مشكلات گوارشي و پوستي در پي دارد، نقش بسيار مهمي دارد. كروم، منگنز، مس، سلنيوم و يد در شير مادر و شير گاو مساوي است.
در مورد ويتامينها نيز بايد گفت كه شير مادر سرشار از انواع ويتامينها به جز اسيد فوليك (ويتامين B9) و ويتامين Kاست. اگر مادر سيگار نكشد نيز ويتامين c در شير او به مقدار كافي وجود دارد. مقدار ويتامين Dهنوز چندان روشن نيست و بهتر است اين ويتامين به تغذيه نوزاد افزوده شود. شير مادر همچنين منبع بسيار غني ويتامين Eو محرك قوي آنتي اكسيدان است.