پرورش نشاء جعبه‌اي و مديريت خزانه
اكوسيستم‌هاي طبيعي و فرآيندهاي آن در بعضي از موارد به دلخواه انسان و نيازهاي او به پيش نمي‌روند و در بسياري از مواقع كند و بطئي مي‌باشند. يكي از راه‌هاي مناسب‌سازي و تحت كنترل در آوردن اين فرآيندها استفاده از مكانيزاسيون مي‌باشد. مكانيزاسيوم بر نيروهاي طبيعي غلبه كرده و قدرت انسان را در كنترل طبيعت و تغيير آن به نفع خود افزايش مي‌بخشد و اين چنين است كه مكانيزاسيون افزايش توليد و بهره‌وري را به دنبال خواهد داشت. در دو دهه اخير تلاش‌هاي زيادي در ايران جهت بكارگيري ماشين‌آلات در كشت برنج صورت گرفته است اما يكي از علت‌هاي اصلي عدم استمرار و ادامه استفاده از ماشين‌هاي كشت برنج، مشكل تهيه نشاء و پرورش آن بوده است. به طوري كه وجه تمايز اصلي كشت مكانيزه و سنتي برنج در پرورش نشاء، نشاءكاري و برداشت مي‌باشد كه در سيستم مكانيزه ماشين جايگزين نيروي انساني در اين مراحل شده است. هدف كشت مكانيزه برنج كاهش صعوبت كاي، نشاءكاري منظم و هندسي به نحوي كه تراكم مطلوب بوته در واحد سطح تأمين شود، افزايش عملكرد و رسيدن به مديريت كلان مي‌باشد. در متن حاضر روش تهيه و پرورش نشاء جعبه‌اي خدمت خوانندگان محترم ارائه مي‌شود اميد است مورد استفاده شما عزيزان قرار گيرد. عمليات پرورش نشاء جعبه‌اي از مراحل مختلفي تشكيل شده است كه به شرح زير مي‌باشد:
تهيه خاك بستر بذر
خاك مناسب براي پرورش نشاء جعبه‌اي
مهمترين خصوصيات خاك خوب براي جعبه نشاء، اسيديته (PH) مناسب، بافت متوسط با مواد آلي كافي و قابليت نگهداري آب مي‌باشد. خاك لوم رسي (خاك رس مخلوط با لوم و مواد گياهي) مناسب‌ترين خاك براي اين منظور است. خاك رسي (سنگين و چسبنده) و خاك شني (سبك) مناسب اين كار نيستند. بهترين نوع خاك بدين منظور، خاك شاليزاري، خاك جنگل، خاك باغ و خاكي است كه قبلاً براي كشت مورد استفاده قرار گرفته و حاوي مقداري مواد آلي است. به منظور استفاده از خاك شاليزاري بعد از برداشت محصول برنج، با انجام شخم پائيزه خاك سطحي را در معرض هوا قرار داده و پس از جمع‌آوري براي بستر بذر استفاده مي‌نمائيم. البته در سال‌هاي اخير كشاورزان گل شاليزاري را بعد از عمليات گل آب به طور مستقيم در جعبه نشاء استفاده مي‌كنند كه اين روش داراي مزايا و معايبي به شرح زير مي‌باشد:
مزايا:
تنظيم بودن اسيديته، كم بودن عامل بيماري‌زا، حاصلخيزي و مواد آلي كافي.
معايب:
لزوم استفاده از روزنامه در كف جعبه به منظور جلوگيري از نشت و خروج گل‌آب از سوراخ‌هاي جعبه، ريختن گل‌آب در جعبه و تسطيح آن با دست، وجود بذر و علف‌هاي هرز، سنگين شدن جعبه نشاء و عدم امكان استفاده از ماشين بذرپاش كه استفاده از اين روش را در سطوح وسيع كشت مشكل‌ساز نموده است. تهيه خزانه مناسب به توليد نشاء‌هاي مطلوب مي‌انجامد. آماده‌سازي خاك بستر كشت بايد در پائيز تمام شده باشد. در چنين مواردي، بايد 10 تا 20 درصد بيشتر از حد مورد نياز، اقدام به تهيه خاك نمائيم.
مقدار خاك مورد نياز
مقدار خاكي كه براي يك جعبه لازم است حدود 5 كيلوگرم است. عمق بستر خاك در جعبه نشاء بايد 2 سانتيمتر باشد و ضخامت خاكي كه براي پوشاندن بذر مورد استفاده قرار مي‌گيرد بايد 5/0 سانتيمتر باشد. جهت توليد نشاء براي سطحي معادل 1000 مترمربع از زمين اصلي، نشاء‌هاي جوان به 100 كيلو خاك و نشاء‌هاي نيمه‌بالغ به 150 كيلو خاك نياز مي‌باشد.
تميز كردن و خشك كردن خاك
جمع‌آوري خاك 2 تا 3 ماه قبل از بذرپاشي بايد انجام شود. بعد از جمع‌آوري، خاك بايد به خوبي خشك شود البته قبل از خشك شدن كامل، كلوخ‌هاي خاك بايد شكسته شده و خرد شود كه در زمان شروع بذرپاشي اقدام به خرد كردن خاك توسط دستگاه كراشر (خاك خردكن) و جداسازي سنگ و بقاياي گياهي و علف‌هاي هرز سال قبل توسط صفحات مشبك (الك) مي‌نمائيم. وجود سنگ يكي از عوامل اصلي در شكستن انگشتي‌هاي ماشين نشاء كار در حين نشاءكاري مي‌باشد.
تنظيم PH (اسيديته) خاك بستر بذر
به طور كلي بايد گفت زماني بستر كشت براي توليد نشاء‌هاي قوي مناسب است كه اسيديته آن بين 5/4 تا 5/5 باشد. اگر قرار باشد از خاك‌هائي با اسيديته 5/6 تا 7 براي بستر كشت استفاده نمود، نياز به خنثي‌سازي و تعديل اسيديته در سطوح مناسب مي‌باشد. در اصل، عمليات تعديل اسيديته بايد دو تا سه ماه قبل از زمان بذرپاشي انجام گيرد. پيش از هر چيز ديگر، نمونه خاك‌ها بايد جمع‌آوري و آزمايش شوند. به منظور خنثي‌سازي اسيديته، از گل گوگرد و يا پودر سولفور، به روش زير استفاده مي‌گردد:
خاك بستر بذر بايد يك ماه قبل به طور كامل با گل گوگرد مخلوط شود. در اين مورد، رطوبت خاك بايد در حد 80 درصد باشد. به منظور كاهش يك واحد اسيديته خاك مي‌توان 100 كيلوگرم خاك بستر را با 100 گرم گل گوگرد مخلوط كرد. در ابتدا، 10 ليتر از كل خاك تهيه شده را با گل گوگرد مخلوط كرده، سپس مخلوط موردنظر را با باقيمانده خاك مخلوط مي‌نمائيم كه در اين شرايط تركيب يكنواختي بوجود مي‌آيد. ميزان پودر سولفور لازم به ازاء هر 110 تا 120 كيلوگرم خاك، حدود 200 تا 250 گرم مي‌باشد. لازم به ذكر است چنانچه كشاورزان عزيز از خاك شاليزاري بعد از شخم پائيزه در تهيه خاك بستر جعبه نشاء استفاده نمايند، مشكل تنظيم اسيديته وجود نداشته و نياز به كاربرد مواد فوق نمي‌باشد.
استفاده از كود در جعبه پرورش نشاء
مقدار استاندارد كود در جعبه براي سه عنصر K , P , N به ميزان 2 گرم براي هر عنصر در نظر گرفته مي‌شود كه با استفاده از دستگاه ميكسر (مخلوط‌كن) خاك با كود به خوبي مخلوط مي‌شود. چنانچه خاك بستر بذر از خاك‌هاي كوهستاني بوده و از نظر مواد غذائي فقير باشد، تقريباً 4 گرم از هر عنصر خالص كودي مصرف مي‌شود. كودهاي مصرفي ممكن است شامل سولفات آمونيوم، سوپر فسفات تريپل، سولفات پتاسيم و غيره باشد. چنانچه از كود اوره، فسفات آمونيوم و سولفات پتاسيم استفاده شود با توجه به درصد عناصر موجود در آنها به ترتيب مقدار 5/3 گرم اوره، 4/4 گرم فسفات آمونيوم و 4 گرم سولفات پتاسيم براي هر جعبه استفاده مي‌شود. مصرف بيش از اندازه كودها ممكن است باعث ضعيف شدن گياهچه‌ها به همراه افتادگي برگ‌ها بعد از مرحله 5/2 برگي شود. خاك بستر كشت بايد كاملاً با كودها مخلوط شده و از خشك شدن آن نيز جلوگيري شود. بنابراين، رطوبت چنين خاك‌هائي بايد در حدود 80 درصد نگهداري شود به طوري كه به آرامي با دست شكل گيرد. براي نشاء‌هاي جوان، چون مرحله رشدشان كوتاه است، كاربرد كودهاي پايه به تنهائي كافي مي‌باشد. چنانچه نشاءها علائم توقف رشد و كمرنگ شدن برگ‌ها را نشان دهند، كودهاي اضافي بايد در مرحله 5/2 برگي‌شان بكار روند.
به منظور ريشه‌دهي بهتر نشاءها گاهاً 2 تا 3 روز قبل از نشاءكاري به ازاء هر 100 جعبه مقدار 500 گرم كود سولفات آمونيوم به عنوان استارتر بكار گرفته مي‌شود.
لزوم حذف ريشك‌ها و زوائد شلتوك (گلوم‌هاي ناقص)
چنانچه بذرهاي برنج داراي ريشك يا گلوم‌هاي ناقص باشند، حتي بذرهاي مرغوب هم ممكن است هنگام سبك و سنگين كردن با محلول آب و نمك به سطح آب آيند و در نتيجه عمليات بذرپاشي به طور يكنواخت انجام نمي‌گيرد. در اين مورد ريشك‌ها را مي‌توان بوسيله مالش دادن بذور در يك كيسه و سپس غربال كردن آنها حذف نمود. البته در سيستم مكانيزه از دستگاهي به نام ماشين ريشك‌زن بدين منظور استفاده مي‌شود. عمليات انتخاب بذور مورد نياز براي كشت با روش سبك و سنگين كردن بذور در محلول آب و نمك و حذف دانه‌هاي پوك، نيمه پر و نارس برنج انجام مي‌شود.
تهيه بذر مرغوب در برنج
بذر مناسب، نشاء‌هاي قوي و خاك حاصلخيز از عوامل اساسي افزايش عملكرد در كشت برنج مي‌باشند. بهترين راه براي تهيه بذر مناسب كشت، انتخاب مزرعه‌اي عاري از آفات و بيماري‌ها مي‌باشد كه بدين منظور پنجه‌هائي با دانه‌ها و خوشه‌هاي يك‌شكل را مي‌توان با دست برداشت نمود.
مرحله بعدي خرمنكوبي خوشه‌ها مي‌باشد. به طوري كه سرعت چرخش خرمنكوب خيلي كم باشد. چون سرعت زياد چرخش ممكن است به دانه‌ها آسيب برساند و جنين دانه خسارت ببيند كه در آن صورت جوانه‌زني بذر به خوبي انجام نمي‌گيرد. بذر خرمنكوبي‌شده بايد به طور مناسبي حفظ و نگهداري شود، به طوري كه زياد خشك نشود و رطوبت آن در حد 14 تا 15% باشد. ميزان بذري كه تهيه مي‌كنيم به اندازه 3 كيلوگرم براي هر 1000 مترمربع در شرايط مطلوب مي‌باشد (در كشور ما اين مقدار به 4 تا 6 كيلوگرم افزايش مي‌يابد*. عمل بذرگيري كه به صورت فوق انجام مي‌شود بايد هر دو سال يكبار تكرار شود و بيش از دو سال از يك بذر استفاده نگردد.
انتخاب بذر با استفاده از وزن مخصوص
با سبك و سنگين كردن بذور، بذرهاي سالم و پر با توجه به وزنشان از دانه‌هاي پوك و نيمه پر جدا شده و در ته ظرف مي‌نشينند. براي انتخاب بذر مي‌توان از محلول‌هاي آب و نمك، سولفات آمونيوم، خاكستر چوب، خاك رس و غيره استفاده نمود. انتخاب بذر با محلول آب و نمك از متداول‌ترين روش‌هاست. روش تهيه محلول براي انتخاب بذر با استفاده از قانون وزن مخصوص اجسام انجام مي‌گيرد، در مورد استفاده از نمك بايد گفت كه 4 كيلوگرم نمك را در 20 ليتر آب خالص حل مي‌كنيم. در مورد سولفات آمونيوم، حدود 5/4 كيلوگرم مورد نياز مي‌باشد و در مورد روش خاكستر چوب از 12 تا 14 ليتر خاكستر چوب استفاده مي‌شود. در مورد محلول رس، از آنجائي كه تفاوت‌هاي كيفي بين انواع رس‌ها وجود دارد، محلول بايد طوري تهيه شود كه بتواند يك تخم‌مرغ تازه را به سطح محلول آورده به طوري كه پشت تخم‌مرغ به اندازه سر نوشابه از محلول خارج گردد. هر بار بايد از 10 ليتر محلول براي قرار دادن بذرها استفاده نمود. اگر چه محلول مورد نظر ممكن است چندين بار استفاده شود، ولي وزن مخصوص آن در هر نوبت بايد بوسيله تحم‌مرغ تأييد گردد و سپس از آب و نمك استفاده گردد.
با توجه به آزمايشات انجام‌شده توسط نويسندگان در مورد ارقام محلي مانند طارم از آب خالص نيز مي‌توان بدين منظور استفاده نمود و براي ارقام پرمحصول و دانه گرد از محلول آب و نمك به روش فوق استفاده مي‌شود.
ضدعفوني كردن بذور
بذرهاي برنج مورد حمله بيماري‌هاي زيادي از جمله باكتري‌هاي مختلف، بلاست برنج، پوسيدگي طوقه (جيبرلا) و غيره قرار مي‌گيرند. ضدعفوني بذرها مي‌تواند از خسارت ديدن بذرها در اثر بيماري‌ها جلوگيري كند. ضدعفوني بذر با توجه به ميزان غلظت سم و مدت زمان انجام كار بر حسب درجه حرارت آب انجام مي‌شود. در مورد بنوميل اگر درجه حرارت آب 15 درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد، بايد به مدت 17 تا 18 ساعت از محلول 3 در هزار اين سم استفاده شود. چنانچه درجه حرارت آب 10 درجه سانتيگراد يا بيشتر باشد، به مدت 24 ساعت بايد از محلول 3 در هزار استفاده شود. درجه حرارت‌هاي بالاتر آب اثرات ضدعفوني‌كننده بيشتري دارد. بنابراين نه تنها بايد از غلظت پائين‌تر سم استفاده كرد بلكه بايد بذر را مدت زمان كوتاهتري با قارچ‌كش تيمار نمود. بعد از انتخاب بذور سالم توسط محلول نمك، بذرها بايد كاملاً با آب شسته شوند، سپس در محلول بنوميل 3 در 1000 به مدت 17 تا 18 ساعت يا محلول Hmoai (تيوفانات متيل تيرام 80 درصد) با غلظت 2 در 1000 به مدت 24 ساعت قرار مي‌دهيم. بعد از ضدعفوني، بذور موردنظر را به مدت يك يا دو روز باقي گذارده، سپس به آرامي آنها را در آب خيسانده تا جوانه بزنند. شستشوي بذور بلافاصله بعد از ضدعفوني، ممكن است باعث كاهش اثرات سم شود.
سموم قارچ‌كش جديدي كه براي ضدعفوني بذر برنج به كشور وارد گرديد عبارتند از تريفمين و سلست كه به نسبت 2 در هزار كاربرد دارد.
خيساندن بذر برنج
بذرهاي نارس و نامناسب برنج هنگام خيساندن به طور غيريكنواخت جوانه مي‌زنند و غالباً گياهچه‌هاي ضعيفي با قدرت زنده ماندن پائين را توليد مي‌كنند. در مرحله جذب آب، محتوي نشاسته بذرها به تدريج به قند تبديل شده و جوانه بذر ظاهر مي‌شود. سرعت شكستن پوسته بذر توسط جوانه برنج به درجه حرارت آب بستگي دارد. مجموع درجه حرارت مورد نياز براي جوانه‌زني بذر برنج 100 درجه سانتيگراد مي‌باشد. به طوري كه اگر درجه حرارت آب 10 درجه سانتيگراد باشد، بذر برنج براي جوانه‌زني به 10 روز زمان نياز دارد. چنانچه از آب جاري و يا آب رودخانه در اين مورد استفاده شود بايد توجه كرد كه درجه حرارت آب تا ساعت 9 صبح ممكن است مناسب نباشد. بهترين شرايط جوانه‌دار كردن بذور در مدت 5 تا 6 روز مي‌باشد. مقدار آب مصرفي به منظور خيساندن بذور بايد دو برابر ميزان بذر باشد. استفاده از يك ظرف بزرگ در اين مورد مطلوب مي‌باشد. به منظور خروج مناسب جوانه از پوسته بذر، علاوه بر آب، اكسيژن نيز مورد نياز مي‌باشد.
بنابراين، با تعويض آب در هر روز يكبار عمل اكسيژن رساني به خوبي انجام مي‌گيرد. ضمناً از يكنواختي درجه حرارت آب نيز بايد اطمينان حاصل كنيم. در روش مكانيزه از حوضچه جوانه‌زني بذر استفاده مي‌شود كه داراي هيتر، ترموستات تنظيم دما و سيستم آبپاش بوده كه به طور همزمان حرارت و اكسيژن مورد نياز بذور را براي جوانه‌زني تأمين مي‌كند.
تسريع در جوانه‌زني
اقدامات كافي جهت تسريع در جوانه‌زني قبل از بذرپاشي، باعث يكنواختي در جوانه‌زني بذور مي‌شود، كه اين مسئله خود شروع خوبي براي رشد گياه برنج مي‌باشد. چنانچه اين عمل در درجه حرارت‌هاي پائين انجام شود، حتي 5 تا 6 روز خيساندن بذر نيز باعث تسريع در جوانه‌زني نمي‌شود. از طرفي خيساندن به مدت طولاني ممكن است قدرت زنده ماندن بذرهاي برنج را كاهش دهد. در اين مورد استفاده از يك اتاق شستشو يا حوضچه جوانه‌زني به منظور جوانه‌زني يكنواخت بذور مي‌تواند مفيد باشد به طوري كه بعد از قرار دادن كيسه‌هاي محتوي بذر در درون دستگاه، با تنظيم درجه حرارت دستگاه (در روز اول 10 درجه، روز دوم تا پنجم 15 درجه و روز ششم 30 درجه سانتيگراد = 100 درجه)، جوانه‌زني بذور به طور يكنواخت انجام مي‌شود. اين عمل مي‌تواند تاريخ بذرپاشي را جلو بيندازد بدون اينكه از قوه ناميه بذرهاي برنج بكاهد. در روش ديگري كيسه‌هاي محتوي بذر تحت دماي 25 درجه به مدت 4 الي 5 روز در داخل حوضچه جوانه‌زني كه داراي ترموستات تنظيم دما مي‌باشد، قرار مي‌گيرند و جوانه مي‌زنند. درجه حرارت اپتيمم براي تسريع جوانه‌زني 32 درجه سانتيگراد است، زمان لازم حدود 20 تا 40 ساعت است. وقتي بذور برنج در حرارت 32 درجه سانتيگراد انكباتور (دستگاه گرم‌كننده) قرار داده شوند، حدود 21 ساعت طول مي‌كشد تا بيش از 90% بذرها رويش يابند. چنانچه حوضچه جوانه‌زني در دسترس نباشد مراحل عمليات تسريع در جوانه‌زني به شرح زير مي‌باشد:
كيسه‌هاي حاوي بذر را از آب خارج كرده تا اينكه آب اضافي از آن خارج گردد. سپس بذرها را در تشت محتوي آب داغ با درجه حرارت 40 درجه سانتيگراد به مدت 10 ساعت قرار مي‌دهيم پس از پايان اين مدت، بذرها جوانه‌هاي كوچكي به طول 1 ميلي‌متر به شكل سينه كبوتر توليد مي‌كنند. اما اگر طويل‌تر از اين شود احتمال دارد كه در حين بذرپاشي شكسته شود. البته مردم ژاپن درجه حرارت 42 درجه سانتيگراد را مدنظر مي‌گيرند كه ممكن است كاربرد چنين آب داغي بلافاصله بعد از خيساندن مطلوب‌تر باشد. درجه حرارت فوق ممكن است تا 2 درجه سانتيگراد هم كاهش يابد، به همين خاطر بايد كوشش كرد تا اينكه درجه حرارت 40 درجه در اين مدت حفظ شود كه با استفاد از دماسنج مي‌توان درجه حرارت آب را كنترل نمود.
در روش ديگري كيسه‌هاي محتوي بذر برنج در حفره‌اي كه به همين منظور در خاك ايجاد شده قرار مي‌گيرد و روي آنها را به طور كامل با كاه برنج مي‌پوشانند. بذرهاي برنج در اين روش از گرماي ايجادشده در اثر تخمير كاه استفاده نموده و جوانه مي‌زنند.
عمليات بذرپاشي
كاهش رطوبت بذور
بعد از اينكه بذور از حوضچه جوانه‌زني خارج شدند داراي درصد رطوبت بالائي هستند و در هنگام بذرپاشي با ماشين بذرپاش يا توسط دست ايجاد چسبندگي مي‌نمايند. به همين دليل رطوبت بذور قبل از بذرپاشي بايد كاهش يابد كه بدين منظور از دستگاه سانتريفوژ استفاده مي‌شود. به طوري كه كيسه‌هاي محتوي بذر را به مدت 3 تا 5 دقيقه در داخل سانتريفوژ قرار مي‌دهيم و رطوبت بذور به اين ترتيب كاهش مي‌يابد. در روش سنتي، بذور جوانه‌دار شده داراي رطوبت كمي بوده و نيازي به عمليات كاهش رطوبت بذور نمي‌باشد.
جعبه نشاء
جعبه‌هائي كه در كشور ژاپن ساخته مي‌شوند در اندازه‌هاي كوچك هستند، نشاء‌هاي رشديافته در اين جعبه‌ها توسط هر نوع ماشين نشاءكاري بدون توجه به اينكه ساخت كدام كارخانه است قابل استفاده مي‌باشد. جعبه نشاء داراي ابعاد 58 سانتيمتر طول، 28 سانتيمتر عرض و 3 سانتيمتر عمق مي‌باشد و جنس آنها پلاستيكي مي‌باشد.
پر كردن جعبه‌هاي نشاء با خاك
در كشور ژاپن براي اين كار ابتدا يك روزنامه (در صورت بزرگ بودن سوراخ جعبه‌هاي نشاء) در كف جعبه قرار داده تا ريشه‌ها بتوانند شكل حصيري (Mat) به خود بگيرند. خاك خزانه بايد توسط تسطيح‌كننده تا عمق 2 سانتيمتر مسطح شود. البته در روش مكانيزه توسط ماشين بذرپاش از روزنامه استفاده نمي‌شود و تنظيم عمق خاك بستر بذر (2 سانتيمتر) توسط تسطيح‌كننده قابل تنظيم انجام مي‌شود.
آبياري جعبه‌ها
بعد از ريختن خاك بستر بذر، جعبه‌ها توسط پمپ آبپاشي مي‌شوند كه بر روي ماشين بذرپاش تعبيه شده و داراي نازل‌هائي با فشار قابل تنظيم براي آبپاشي است.
ميزان بذر
ميزان بذر مورد نياز براي هر جعبه بستگي به نوع واريته و وزن هزار دانه آن دارد. در ژاپن ميزان بذر مورد نياز براي هر جعبه 36/0 ليتر مي‌باشد. براي 100 متر مربع تعداد 22 تا 23 جعبه و 21/7 ليتر بذر خشك برنج مورد نياز خواهد بود. در كشور ما ايران به منظور بذرپاشي واريته‌هاي محلي و پرمحصول مقدار 180 تا 200 گرم بذر سالم و جوانه‌دار در هر جعبه نشاء توصيه مي‌شود. بذرپاشي با تنظيم رطوبت بستر بذر آغاز مي‌شود. بذرپاشي زماني بايد انجام گيرد كه رطوبت خاك بستر بذر به سطح 80 تا 85 درصد برسد. همه بذور نبايد به طور يكجا مصرف شوند و 10 درصد از بذور بايد به منظور بذرپاشي تكميلي در جاهائي كه غيريكنواخت (تنك) بذرپاشي شده است، استفاده شوند. سطح بستر بذر به منظور يكنواختي در بذرپاشي و ايجاد پوشش يكنواخت خاك بايد صاف و هموار باشد. ضخامت خاك پوششي بذر بايد دو برابر قطر بذر برنج باشد. در بذرپاشي چنانچه 10 تا 20 جعبه پهلوي هم قرار گيرند بذرپاشي راندمان بيشتري خواهد داشت. بعد از آبياري كامل اقدام به پوشاندن سطح بذور توسط خاك مي‌نمائيم. اگر اين عمليات در صبح انجام شود مي‌توان در بعدازظهر جعبه‌ها را در داخل اتاق جوانه‌زني قرار داد. در سيستم مكانيزه ماشين بذرپاش داراي مخزن بذر با ميزان پاشش قابل تنظيم بدين منظور مي‌باشد كه قبل از بذرپاشي اقدام به كاليبراسيون آن مي‌نمائيم تا ميزان بذر دلخواه در هر جعبه تأمين شود.
لزوم استفاده از خاك پوششي
پوشش دادن يكنواخت بستر بذر يكي از عوامل مهم در خروج يكنواخت جوانه‌ها از خاك مي‌باشد. البته خاكي كه به عنوان پوشش مورد استفاده قرار مي‌گيرد ممكن است همان خاك موجود در جعبه باشد، ولي بايد كاملاً عاري از هرگونه عناصر كودي باشد. ميزان خاكي را كه به عنوان پوشش براي هر جعبه در نظر مي‌گيريم حدود 440 تا 450 گرم مي‌باشد. البته خاك پوششي قبل از استفاده بايد توسط يك مش با سوراخ‌هائي به قطر 3/1 تا 7/1 ميلي‌متر غربال شود، سپس مورد استفاده قرار گيرد. از طرف ديگر، كلوخه‌هاي بزرگ خاك بايد خرد شوند. اسيديته خاك در صورت بالا بودن بايد تنها با استفاده از گل گوگرد و بدون استفاده از كودهاي شيميائي تنظيم شود. پوشش دادن بذر توسط خاك چنانچه با دست انجام گيرد، سريع‌تر و مؤثرتر خواهد بود. بذور كاشته شده بعد از آبياري كامل بايد توسط خاك پوشش داده شوند. چنانچه خاك پوششي هم‌ارتفاع جعبه نشاء شده و با سطح آن مماس شود، ممكن است كه آب به بيرون از جعبه نشت كند و از طرف ديگر حجم بالاي خاك باعث كمبود اكسيژن در جوانه‌زني بذور مي‌شود. به منظور تسريع و يكنواختي در جوانه‌زني و جلو انداختن ريشه‌دهي، تأمين اكسيژن شايد مهم‌تر از هر چيز ديگري باشد. نكته مورد توجه اينكه خاك پوششي بذر باعث نفوذپذيري يكنواخت خاك جعبه مي‌شود. در سيستم مكانيزه مخزن حاوي خاك پوششي و تسطيح‌كننده نهائي جعبه نشاء، آخرين بخش ماشين بذرپاش را تشكيل مي‌دهد.
مديريت روياندن بذر در اتاقك رشد
بعد از بذرپاشي، جعبه‌ها بايد فوراً در داخل جعبه كشودار پرورش بذر يا تاريكخانه قرار گيرند، كه در تاريكخانه درجه حرارت به طور اتوماتيك در 32 درجه سانتيگراد مي‌شود كه اين عمل توسط ترموستاتي كه از قبل نصب و راه‌اندازي شده انجام مي‌گيرد. رطوبت مورد نياز نيز توسط تشت محتوي آب داغ كه توسط هيتر گرم شده و در قسمت پائين تاريكخانه قرار دارد، به صورت بخار تأمين مي‌شود. بعد از دو روز، جوانه‌زني به طور همزمان انجام مي‌شود. در اين شرايط همه جوانه‌ها به شكل گياهچه‌هاي ايده‌آل از خاك خارج مي‌شوند، كه طول كولئوپتيل آنها حدود 2/1 سانتيمتر مي‌باشد. بنابراين، در اين لحظه مي‌توان به مرحله بعدي كه شروع سبز كردن مي‌باشد، وارد شد.
روياندن بذر به روش ساده
چنانچه اتاقك رشد در اختيار نباشد، عمل جوانه‌زني بايد با استفاده از يك روش ساده و به سرعت انجام گيرد. جعبه‌هاي حاوي بذر بايد در كنار هم بر روي زمين در هواي آزاد و آفتابي قرار گيرند و روي آنها با پلاستيك پوشانده شود (ايجاد گرمخانه). سپس درجه حرارت خاك بستر بذر بايد به 30 درجه سانتيگراد برسد كه اين عمل از طريق قرار دادن جعبه‌ها در معرض آفتاب به مدت 2 ساعت انجام مي‌گيرد. از طرف ديگر پوشش پلاستيك از خشك‌شدن آنها نيز جلوگيري مي‌كند. جعبه‌هاي گرم‌شده بايد به صورت رديف‌هاي 20تائي بر روي هم قرار گرفته و توسط 2 پايه چوبي مكعب‌شكلي به ابعاد 10 سانتيمتر از زمين فاصله گيرند. بعد از پوشاندن جعبه‌ها توسط پلاستيك، در صورت امكان آنها را بايد توسط حصير پوشاند. سپس گياهچه‌هاي جوان رشد مي‌كنند و زماني كه طول آنها به 10 ميلي‌متر رسيد وارد مرحله بعدي يعني سبزشدن مي‌شوند.
كنترل گياهچه‌ها تا مرحله 5/1 برگي
در پرورش گياهچه‌ها علاوه بر يكنواختي و ميزان رشد، وضعيت توليد نشاسته نيز مهم مي‌باشد. گياهچه‌ها تا مرحله 5/1 برگي بايد در حرارت‌هاي پائين نگهداري شوند. به طور كلي كنترل درجه حرارت در مراحل ابتدائي رشد به اين دليل مهم مي‌باشد كه جوانه‌زني يكنواخت و ارتفاع كم گياه باعث سهولت كار ماشين نشاء‌كار مي‌شود. درجه حرارت بالا باعث ضعف گياه و نيز ضعيف‌شدن برگ و ساقه شده كه نتيجه آن سرعت در رشد و كاهش توليد نشاسته در گياهچه‌ها مي‌باشد. بنابراين، عناصر غذائي بذرهاي برنج ممكن است مصرف شوند و در اين حالت به خاطر كمبود مواد غذائي، رشد و توسعه ريشه‌ها كاهش مي‌يابد. رشد اوليه سريع برگ‌ها و ساقه‌ها ممكن است باعث كاهش نفوذ نور و در نتيجه كاهش توليد نشاسته شود، كه در مراحل آخر رشد، از پتانسيل توليد و عملكرد گياهچه كاسته مي‌شود. بنابراين نكته مورد ذكر اينكه گياهچه‌ها بايد طوري پرورش يابند كه در مراحل اوليه رشد بتوانند نشاسته بيشتري را توليد و ذخيره نمايند.
سبز كردن اوليه
بعد از اتمام جوانه‌زني، مرحله مقدماتي سبز كردن آغاز مي‌شود. گياهچه‌ها وقتي از مرحله پرورش نشاء در اتاقك رويش و يا هر وسيله ديگر پرورش نشاء خارج شدند بايد در داخل يك گلخانه، گرمخانه يا تونل پلاستيكي قرار گيرد. اين عمل به منظور ايجاد شرايط مطلوب براي گياهچه از قبيل طويل‌شدن طول اولين برگ، توسعه پنج ريشه طوقه‌اي در گره كولئوپتيلي و جذب تركيبات كودي در خاك و نيز جذب آندوسپرم موجود در بذر انجام مي‌گيرد. موارد ذكرشده پايه و اساس پرورش گياهچه‌هاي سالم و قوي مي‌باشند. در اين رابطه، يكي از روش‌ها اين است كه گياهچه‌ها در معرض هوا قرار بگيرند، البته نه اينكه كاملاً در معرض هواي آفتابي بيرون قرار گيرند بلكه بايد در داخل گرمخانه پلاستيكي قرار گيرند تا اينكه علاوه بر تأمين و جذب اكسيژن از نور مستقيم خورشيد نيز در امان باشند. براي محافظت گياهچه‌ها از نور خورشيد و درجه حرارت بالا در طول روز، و درجه حرارت پائين در شب، از پلاستيك و يا حصير مي‌توان به عنوان پوشش گرمخانه استفاده كرد. نكته ديگر اينكه درجه حرارت بايد طوري كنترل شود كه تفاوت زيادي بين درجه حرارت شب و روز وجود نداشته باشد. سبز كردن بايد در مدت سه روز انجام شود. درجه حرارت در روز اول 25 درجه سانتيگراد، در روز دوم 20 درجه سانتيگراد بوده و در روز سوم پوشش پلاستيك را بايد برداريم.
آماده‌سازي خزانه در زمين اصلي و انتقال جعبه‌هاي نشاء به خزانه
در پرورش نشاء مكانيزه سه نوع بستر خزانه وجود دارد كه عبارتند از خزانه آپلند، نيمه‌آپلند و خزانه مرطوب كه در خزانه‌هاي نيمه‌آپلند و مرطوب مديريت آبياري به سهولت انجام مي‌گيرد. در خزانه خشك از گلخانه نيز مي‌توان استفاده نمود به طوري كه نشاءها بعد از مرحله اوليه سبز شدن به گلخانه منتقل شده و در بستر خشك گلخانه در كنار هم چيده شده و با استفاده از آبپاش آبياري شوند.
آماده‌سازي بستر خزانه
زمين انتخاب‌شده بدين منظور بايد با عمق كم شخم زده شود و خاك آن به خوبي خرد گردد. اسيديته آن بايد 5 تا 5/5 باشد كه به منظور كاهش اسيديته مقدار 30 تا 60 گرم پودر گوگرد در 1 متر بستر خزانه استفاده مي‌شود. كاربرد كود پايه مورد نياز نمي‌باشد به خاطر اينكه ريشه نشاء‌هاي جوان به مقدار كمي از جعبه خارج و وارد خاك بستر مي‌شوند. پهناي بستر خزانه 6/1 متر (براي قرار دادن دو جعبه در كنار هم) و ارتفاع آن 10 سانتيمتر بوده و طول آن به دلخواه و بستگي به شرايط و اندازه زمين دارد. به طوري كه براي نشاءكاري يك هكتار، 240 جعبه نشاء مورد نياز مي‌باشد.
قرار دادن جعبه‌ها در بستر خزانه
سطح بستر خزانه بايد بسيار صاف و يكنواخت باشد به طوري كه ته جعبه نشاء با سطح بستر خزانه مماس باشد. چنانچه سطح بستر خزانه يكنواخت نباشد آب و مواد غذائي در يك طرف جمع شده و باعث ضعيف‌شدن نشاءها در طرف مقابل مي‌شوند.
سبز كردن
وقتي كه مراحل اوليه روياندن و سبز كردن به پايان رسيد يعني زماني كه گياهچه‌ها به رنگ سبز روشن درآمدند، عمليات سبز كردن بايد فوراً آغاز شود. كنترل گياهچه‌ها بايد به نحوي انجام شود كه سبز شدن آنها در مدت 8 روز به اتمام رسد. در اين مدت نيازهاي غذائي ضروري گياهچه بايد تأمين شود. سؤالي كه در اينجا مطرح است اين است كه آيا ريشه‌هاي طوقه‌اي واقع در گره كولئوپتيلي مي‌توانند براي جذب عناصر غذائي در خاك به طور كامل توسعه يابند. توسعه ريشه‌هاي طوقه‌اي به كنترل درجه حرارت و تأمين رطوبت بستگي دارد. زماني كه اندازه ذرات خاك 05/0 ميلي‌متر (بافت متوسط) باشد، ريشه‌ها به خوبي توسعه مي‌يابند، به خاطر اينكه در چنين خاكي رطوبت بخش‌هاي سطحي و عمقي يكنواخت بوده و نفوذپذيري هوا نيز در آنها بيشتر است.
مديريت خزانه:
كنترل حرارت
نشاء جوان پس از سبز شدن در طول روز به حرارتي بيش از 20 درجه سانتيگراد نياز دارد. اگر درجه حرارت بيش از 30 درجه باشد نشاءها به صورت ميله‌اي و باريك رشد مي‌كند و در حرارت كمتر از 20 درجه رشد نشاء به كندي انجام مي‌شود. درجه حرارت كافي و مناسب براي رشد نشاء در طول شب بين 15 تا 20 درجه مي‌باشد. حرارت 12 درجه در طول شب براي نشاء مشكل چنداني ايجاد نمي‌كند در حالي كه پائين آمدن دما تا زير 12 درجه و بيش از 20 درجه به مدت چندين ساعت رشد فيزيولوژيكي نشاء را دچار اختلال مي‌نمايد. به منظور كنترل حرارت خزانه از دماسنج براي ثبت حرارت مي‌توان استفاده نمود و در صورت افزايش بيش از حد حرارت در زير تونل پلاستيكي با كنار زدن پلاستيك و افزايش تهويه و مديريت صحيح آبياري درجه حرارت كنترل خواهد شد.
مديريت آبياري
مديريت آبياري به منظور رشد مناسب نشاءها، تنظيم اسيديته خاك و كنترل بيماري‌هاي قارچي، كنترل درجه حرارت و ريشه‌دهي مناسب نشاءها و تسهيل نشاءكاري با ماشين نشاء‌كار بسيار مهم مي‌باشد.
كنترل بيماري‌ها
با استفاده از مديريت صحيح آبياري بيماري‌هاي قارچي در خزانه كنترل مي‌شوند. چنانچه درجه حرارت خزانه پس از انتقال جعبه‌هاي نشاء، بالاتر از 30 درجه سانتيگراد باشد و خزانه به مدت چندين روز بدون آب باقي بماند، بيماري‌هاي قارچي از جمله فوزاريوم، پي تيوم و غيره توسعه يافته و باعث مرگ گياهچه مي‌شوند. براي جلوگيري از اين خسارت، پس از انتقال جعبه‌هاي نشاء به خزانه اقدام به آبياري مي‌نمائيم تا حدي كه جعبه‌هاي نشاء كاملاً غرقاب گردند. علاوه بر اين در طول دوره داشت، چنانچه درجه حرارت در طول ساعات گرم روز بالاتر از 30 درجه سانتيگراد باشد، خزانه به مدت 3 تا 6 ساعت به حالت غرقاب نگه داشته مي‌شود و بقيه ساعات روز اقدام به تخليه آب و زهكشي خزانه مي‌نمائيم تا حدي كه خزانه كاملاً از آب تخليه گردد و امكان رشد كافي ريشه‌ها و خروج گازهاي مضر فراهم شود.
كنترل سرما
براي كنترل سرما در شب‌ها و روزهاي خيلي سرد مي‌توان خزانه را در طول شب يا روز به حالت غرقاب نگاه داشت. اما با طولاني‌شدن طول مدت غرقابي مشكلات ماندابي و عدم خروج گازهاي مضر باعث صدمه و خسارت نشاءها خواهد شد. لذا بايد نسبت به تخليه آب از كرت‌ها اقدام نمود و حتي‌المقدور چندين ساعت در طول روز خزانه بدون آب باشد.
كنترل گرما
براي كنترل گرما در خزانه خصوصاً در روزهاي خيلي گرم، قبل از افزايش بيش از حد دما در زير تونل پلاستيكي، بايد با كنار زدن بخش‌هائي از نايلون اقدام به تهويه خزانه نمود. به منظور كاهش بيشتر دما، غرقاب نمودن خزانه و برقراري جريان آب در آن بسيار ضروري است.
تنظيم اسيديته (PH) خزانه
همان‌طوري كه آب در كنترل سرما و گرما نقش دارد، مديريت صحيح آبياري مي‌تواند اسيديته خاك خزانه را تنظيم نمايد. با غرقاب نمودن خزانه مي‌توان خاك‌هاي اسيدي، قليائي و آهكي را به سوي خنثي گرايش داد.
شرايط ايده‌آل نشاء‌هاي برنج به منظور نشاءكاري
در هر نشاء جوان، نيمه بالغ و بالغ، نشاء‌هاي بسيار خوب آنهائي هستند كه داراي پتانسيل توليد بالائي باشند. در اثر كمبود نور و افزايش تراكم در جعبه نشاء با مشاهده پهنك برگ‌هاي پائيني در مراحل اوليه پرورش نشاءها، ملاحظه مي‌گردد كه برگ‌هاي پائيني نشاء‌هاي جوان، نيمه‌بالغ و بالغ در مقايسه با برگ‌هاي بالاتر، به خاطر كمبود نور طويل‌تر مي‌شوند. نكته قابل توجه در پرورش نشاءها اين است كه نشاء‌هاي پرورش‌يافته بايد داراي ميانگره‌هاي كوتاه‌تر و ضخيم‌تري باشند. ارتفاع نشاءها بايد به اندازه‌اي باشد كه تنها براي ماشين نشاء‌كار مناسب باشد. بنابراين پرورش نشاء‌هاي سالم كليد موفقيت كشت برنج است.
گياهچه‌ها زماني مي‌توانند شرايط ايده‌آلي داشته باشند كه داراي ساختاري هرمي شكل باشند. به طوري كه داراي مزوكوتيل كوچك (فاصله بين بذر و غلاف ساقه‌چه)، برگ‌هاي سبز روشن و ريشه‌هاي طوقه‌اي كاملاً توسعه يافته بوده و حدود 4 برگ نيز داشته باشند. كيفيت گياهچه‌ها به مقدار زيادي به طول مزوكوتيل و طول ميانگره‌هاي پائيني بستگي دارد. اما در مورد ريشه بايد گفت كه چنانچه كولئوپتيل در بخش پائين‌تري بوده و ساقه اصلي نيز قوي باشد، گياهچه‌ها قادر خواهند بود چند روز بعد از انتقال به مزرعه ريشه‌هاي جديد زيادي توليد نمايند كه كندن آنها از زمين مشكل مي‌باشد. شرايط مطلوب گياهچه‌هاي بالغ نيز همانند گياهچه‌هاي جوان مي‌باشد.
نشاءها زماني كه به مرحله 5/3 تا 4 برگي رسيدند اقدام به نشاءكاري آنها مي‌نمائيم. بدين منظور چند ساعت قبل از نشاءكاري بسته به درجه حرارت هوا اقدام به خارج كردن نشاءها از خزانه نموده تا رطوبت جعبه‌هاي نشاء كاهش يابد و نشاءكاري با ماشين نشاء‌كار به سهولت انجام شود.