آيا تا به حال براي شما پيش آمده است, به عنوان يك فرد ناشناس با يك مرجع تقليد اسلامي, در يك اتاق معمولي و در خانه او, ملاقات كنيد؟
آيت الله جناتي مرجع تقليد امروز ايران كه به تازگي 70 ساله شده است در خانه اي بزرگ و ساده در كوچه پس كوچه هاي شهر قم زندگي مي كند. اين خانه عليرغم بزرگي, نماي ساده اي دارد كه به نظر مي رسد سيماني است. ده پانزده پنجره فلزي آهني زنگ زده و يك در آهني ضد زنگ زده با چراغي كه محوطه جلو درب را روشن مي كند از ويژگي هاي خاص منزل اين عالم ديني است.
آيت الله فرد بشاش و خوش برخوردي است و در سخن گفتن بسيار پرحرارت و شاداب نشان مي دهد, اما زماني كه پاي گفتگوي مذهبي احكام ديني به ميان كشيده مي شود جوش و خروش او چند برابر است. لحن سخن او در اين هنگام بسيار محكم و قاطع و البته با كنايات و اشارات خاص و شيرين مخصوص نواحي شرق ايران توأم مي شود. چشماني بزرگ و خسته و ريش خرمايي رنگ و مجعدي دارد اما موهايش به سپيدي گراييده است.
آيت الله جناتي دردهاي زيادي داشت, اين به خصوص در گفته هايش بيشتر به چشم مي آمد. او از رنج هايي مي گفت كه از 20, 30 سال پيش دامانش را گرفته و پس از گذر اين همه سال, اين روزها را همراه با آرامش مي خواهد, از نام و شهرت و معروفيت نصيبي نبرده و جز معدودي دانشمندان و متفكران بسيار بزرگ اسلامي و مسيحي و ديگران, همنشين ديگري نداشته است. بعضا ديده مي شود كه در جاهاي خاصي به بحث و گفتگو با ديگر عالمان ديني مشغول شده و يا در زير زمين منزل خويش به درس و بحث مذهبي مي پردازد. او مرجعي ديني است كه در پس سرگذشت خود, سفرهاي علمي و كنفرانس هاي ديني بين المللي فراواني را به يادگار گذاشته و آشنايي عميقي با فرهنگ و آداب اروپاييان دارد.
او نظريات جديد و جالبي را در فقه اسلامي مطرح ساخته و هم بستري اجتهاد امروزي «با احتياط» فقهي را ناكارآمد و نادرست مي داند. اين نظريه در رساله توضيح المسائل آيت الله به وضوح ديده مي شود, در نتيجه, جوان امروز ايراني با رساله اي نوين روبروست كه بيش از 170 احتياط در آن حذف شه است. اين كاري است كه از 150 سال پيش بدين سو كسي به انجام آن مبادرت نكرده و يا جرأت انجام آن را نداشته است.
جامعه جوان و مرجع امروز
جامعه امروز ايران, در عصر حاضر درگير بزرگترين چالش هاي فكري, عقيدتي در مباني و اصولي است كه سال هاي سال از نياكان خود به ميراث برده است. از اصلي ترين و با اهميت ترين اين مباني, اصول ديني و مذهبي اين جامعه است كه امروزه زير قباي فقه شيعي و در يد فقها و عالمان و رهبران دين شناس جامعه به جامعه عرضه شده و چنانكه مي بينيم تا حدي نامقبول و نامفهوم افتاده است.
به حقيقت بايد گفت: نسل امروز ايران چندان نگاهي به دين ندارد و يا اگر در طلب آن روان است, جز تاريخ و اخلاق ديني, نمي طلبد و فقه اسلامي در فكر و ذهن او بسيار مهجور و متروك افتاده است.
در اين ميانه, نقش متوليان و راهبران فقه اسلامي در جامعه جوان امروز ايران بسيار حياتي است, چه اينان مي بايد دريابند كه خواسته هاي اين نسل, جز آن است كه در نوشتارها و رسالات مذهبي ديده مي شود. نسل امروز نگاه عقلاني را در تمامي جنبه هاي زندگي خود وارد كرده و دين را هيچ گريزي از اين نگاه تند و تيزبين و شكاك نيست. علت يابي و استدلال علمي اينك جزئي از فقه اسلامي به شمار مي آيد و اگر تا ديروز قرار بود كه به احكام و فرامين مذهبي به سادگي و بي چون و چرا عمل شود, امروز چنين نيست و نخستين مسئله اي كه به احكام و فرامين مذهبي به سادگي و بي چون و چرا عمل مي شود, امروز چنين نيست و نخستين مستله اي كه روح يك جوان دردمند و متردد و مسئول را در قبال دستورات مذهبي حاكمان ديني به چالش جدي وا مي دارد طرح اين سوال است كه علت فلان حكم و بهمان مسئله فقهي چيست و چرا بايد به آن عمل شود؟
نكته تلخ تر اينجاست كه اين ديد خوشبينانه تنها بخش كوچكي از جامعه جوان ايران را در بر مي گيرد و بسياري را سوداي آن نيست كه به چرايي و چگونگي فرامين ديني و حتي متن مذهب خود حساس باشند و به كنكاش و جستجو در بطن و روح آن بپردازند. حال بايد بدانيم رويكرد مرجعيت شيعي نسبت به اين خواست ها و افكار عمومي چيست و چه رهيافتي براي آنان به ارمغان آورده است؟
بي شك مراجع امروز ايران دو دسته اند:
1- مرجعيت سنتي:
اين طبقه داراي ديد سنتي و نظر و نگاه قديمي و اسلوب يكنواخت و روش منطبق بر يكصد سال پيش و يا پيش از آن است كه تا به امروز هرگز تكان نخورده است و به هيچ روي شرايط زمان و مكان و تغييرات و تعويضان آن برايش مفهوم و مهم نيست (تغيير و تحول شرايط روز در دگرگوني ويژگي هاي دروني يا بيروني موضوعات احكام چنان مؤثر است كه در نهايت به شكل گيري احكام و فرامين ديگري مي انجامد).
اين نظر از آنجا ساتع است كه فرض اين عالمان و فقيهان سنتي بر آسيب پذيري دين و ضربه خوردن فقه اسلامي در صورت انطباق و سازگاري به آن با شرايط روز مي باشد, از اين روي اصل و اساس فقه را نگاه داشته اند و به هيچ گونه تغيير و تحول در ابعاد و شكل آن نمي انديشند.
2- مرجعيت نوين:
اصطلاحي كه تحت عنوان مرجعيت نوين به كار مي بريم به ساخت فكري و ذهني آن دسته از مراجع مربوط است كه تحولات و شرايط روزمره اجتماعي, سياسي و نيازهاي جديد جامعه را درك كرده اند و بي تفاوت از كنار آن عبور نكرده اند. اين طبقه از مراجع ديني شرايط روز را به طور عميق و اساسي در احكام و نظريات فقهي خود گنجانده اند و جداي از اقبال عمومي مردم مورد توجه گروه هاي روشنفكر, سكولار و حتي لائيك قرار گرفته اند.
طبقه جوان جامعه نيز از اين رويكرد به دور نمانده است. اين بخش عظيم جامعه ايراني تغييرات و تكاملات فقهي و مذهبي مراجع ديني روشن بين امروز را مهم انگاشته و عاملي براي بازگشتي دوباره به سطح مذهب و رويه دين مي انگارد.
امروز در جامعه ايراني و در ميان تمام طبقات آن سخن از اين دسته مراجع است. چند تن از آنان بسيار شناخته شده و معروف مي باشند اما بعضا مراجع ديني اي ديده مي شوند كه به علت پايبندي به اصول اخلاق سنتي خود و حفظ تواضع و ايمان دروني, تلاش چنداني براي مطرح ساختن خود در جامعه انجام نمي دهند. امروز و دراين گزارش سخن از اين گونه راهبران ديني جامعه است. مرجعي كه امروز سخن ما حول محور او مي گردد, آيت الله جناتي است كه در خانه بزرگ اما بسيار ساده خود در شهر مذهبي قم زندگي مي كند و به تازگي رساله احكام علميه خود را منتشر ساخته است.
آغاز يك زندگي
آيت الله محمد ابراهيم جناتي در سال 1311 در شاهرود متولد شد. در 6 سالگي به فراگيري قرآن و ادبيات فارسي پرداخت و در 11 سالگي به مدرسه علميه شاهرود رفت تا به تحصيل و يادگيري علوم ديني بپردازد. در 18 سالگي سطوح عاليه فقه و اصول و منظومه سبزوار را در مدرسه علميه شاهرود به پايان برد و پس از آن به مشهد و سپس به قم رفت و در دروس خارج فقه آيت الله العظمي بروجردي و اصول امام خميني شركت كرد.
آيت الله جناتي در 1332 شمسي براي ادامه تحصيل به نجف, شهر مذهبي بزرگ شيعيان در عراق رفت و تا انقلاب اسلامي در آنجا ماند. اين دوره 25 ساله تحصيل و تدريس در خارج از كشور, پايه هاي علمي و فقهي او را بسيار قوي و پرداخته نمود به طوري كه پس از بازگشت به ايران در زمره اساتيد و برجستگان حوزه علميه قرار گرفت.
آيت الله جناتي در نجف از اساتيد بسياري چون آيات عظام: سيد محمود شاهرودي, سيد محسن حكيم, سيد عبدالهادي شيرازي, شيخ حسين حلي, ميرزا محمد باقر زنجاني و سيد ابوالقاسم خويي بهره برد. او در ضمن تحصيل, به تدريس كتاب رسائل و كفايه نيز مي پرداخت. پس از پايان تحصيل نيز فعاليت او منحصر به تحصيل, به تدريس كتاب رسائل و كفايه نيز مي پرداخت. پس از پايان تحصيل نيز فعاليت او منحصر به تدريس دروس سطح عالي در جامعه النجف به مدت يازده سال بود و نگاشتن كتاب هايي چون «الحج», «المساجد واحكام ها في التشريع الاسلامي», «النفحات العلميه في اصول فقه الاماميه», «طهاره الكتابي», «مفاد قاعده الالزام», «الاسلام اقتصاديا و يا اجتماعيا» و «اليهود قديما و حديثنا» حاصل آن دوران است. اين تدريس حتي در مدرسه بزرگ مرحوم آخوند در نجف و در خصوص درس خارج اصول در سال هاي آخر اقامت او در نجف دنبال مي شد.
تقريبا حدود 33 سال پيش بود كه آيت الله جناتي به كسب درجه اجتهاد نائل آمد. اين اجازه را آيت الله العظمي شاهرودي با مضموني جالب و بي سابقه به وي اعطا كرد كه شرح آن در مقدمه جلد اول كتاب الحج آمده است.
آيت الله جناتي در شهر مذهبي قم زندگي مي كند. او تلاش كرده است در تمام مدتي كه پس از انقلاب در ايران به سر برده به فعاليت هاي علمي و مذهبي خويش بپردازد و چنانكه پيداست لحظه اي از آن غافل نبوده است.
او پس از انقلاب و در زمان جمهوري اسلامي به مناصب حكومتي نپرداخت و هرگز وارد مسائل حكومت اسلامي نشد. حتي امروز كه رساله ديني خويش را به جامعه وارد ساخته, در پي آن نيست كه مقلداني براي خود جمع كند و يا دفتر و مريد و بر و بيايي راه بياندازد. در ميان مردم قم مشهور است كه آيت الله وجوهات شرعي مردم را قبول نمي كند و آن را به ديگران حواله مي دهد. او داراي محافل علمي و فرهنگي آشنايي است و بحث هاي علمي و مذهبيش با آشنايان و عالمان ديگر بسيار داغ و پرحرارت است. چهره اي بسيار پر جوش و خروش و جذاب دارد و داراي بنيه اي قوي و نيرومند است, به طوري كه شما هرگز نمي توانيد حدس بزنيد او يك مرد 70 ساله مي باشد.
آيت الله در مورد رساله خود گفته است كه آن را تنها براي تقليد و مسائل معمول ديگر منتشر نساخته و تلاش وي صرفا بر اين استوار است كه اشخاص آن را بخوانند و در آن تدبر كنند. اين رساله ديني مجموعه اي از احكام و قواعدي است كه از 25 سال پيش در ذهن آيت الله جناتي شكل گرفته و سابقه موضوعات متعدد آن, حاكي از مجاهدات علمي و تلاش هاي پرسابقه مذهبي وي بوده است. براي نمونه در سال هاي آغازين انقلاب اسلامي نظري از آيت الله در مورد پاكي و طهارت ذاتي مطلق كافران (بت پرستان و كمونيست ها) منتشر شد, بلافاصله برخي نهادهاي پرنفوذ حوزه علميه به سرعت و شدت تمام در مقابل آن موضع گرفتند. دراين ميان رهبر فقيد انقلاب – پس از اينكه از نظريه آيت الله جناتي آگاهي يافتند – در مقابل سيل اعتراضات و انتقادات مخالفان با سخناني كوتاه به مرتبه علمي و دانش ديني بالاي وي اشاره كرده و اضافه كردند: «بحث هاي اجتهادي در حكومت اسلامي آزاد است و هيچ كس نبايد مانعي بر سر راه انقد معقول در جامعه بوجود بياورد تا بدين صورت بحث ها تكامل يابد.»
اين نظريه كه در آن روزها بسيار مورد توجه قرار گرفته بود, امروز به يكي از پايه هاي رساله علميه آيت الله مبدل گشت و نشان از پايمردي و تلاش فراوان وي در اين گونه مسائل دارد.
مرجعي متفاوت
به جرأت مي توان گفت كه آيت الله جناتي در زندگي علمي خويش انساني متفاوت با ديگران بوده است. در اين بعد از زندگي وي, سفرهاي بسيار به خارج از كشور و شركت در كنفرانس ها و جلسات تحقيقي مذهبي به چشم مي آيد كه در مورد هيچ يك از ديگر مراجع ديني شيعه سابقه نداشته است. همچنين است زمان آغاز تدريس علوم ديني در ايران كه وي نخستين استاد فقه تطبيقي و اصول آن و نيز علوم حديث و علوم قرآن از ديدگاه مذاهب اسلامي به شمار مي رود.
فعاليت و همكاري وي با مطبوعات نيز از 40 سال پيش بدين سو همواره و در هر زمان به شدت پيگيري مي شده است. جز آنكه در يكي دو سال اخير بيشتر به درس و تحقيقات علمي مذهبي خويش پرداخته و فارغ البال به تدبر در علوم ديني مشغول است.
اينگونه است كه امروز نسل جوان ايران با مرجعي متفاوت از ديگران روبروست. مرجعي ديني كه در عين حال كه در اصول اخلاقي خويش پايبند سنت هاي پيشين بوده است اما در حيات علمي, اجتماعي وي چنين رويه اي ديده نمي شود.
به واقع مي توان زندگي علمي آيت الله جناتي را پس از بازگشت به ايران در 3 بخش بررسي كرد:
1- تدريس علوم مذهبي.
2- سفرهاي علمي و تحقيقاتي در داخل و خارج از كشور.
3- فعاليت مطبوعاتي و نوشتن مقالات و تحقيقات در روزنامه ها و مجلات.
آيت الله جناتي با ورود به ايران پس از انقلاب اسلامي سال 57 به تدريس خارج فقه و اصول به گونه معمول در حوزه مشغول شد. او نخستين استاد آموزش فقه تطبيقي و اصول آن در ستاد منطقه 2 سازمان تبليغات اسلامي و مركز فرهنگي عراقي ها بود. (اين بحث ها در شش جلد چاپ و منتشر شده است). وي همچنين نخستين كسي بود كه به آموزش علوم حديث و علوم قرآن از ديدگاه 22 مذهب اسلامي, در معهد الدراسات الاسلاميه مي پرداخت و در كنار آن بحث هاي عقلاني و نويني را درباره مراحل فقه و اجتهاد و شيوه هاي آن در بستر زمان و نيز مباني اجتهادي, مطرح مي كرد.
اين مباحث در چندين كتاب و مجلد گردآوري شده كه فهرستي از آن بدين شرح مي باشد: ادوار فقه, ادوار اجتهاد, منابع اجتهاد, مناسك حج و دروس في فقه المقارن از ديدگاه مذاهب اسلامي, علوم حديث از ديدگاه مذاهب اسلامي و علوم قرآن از ديدگاه مذاهب اسلامي.
اين گونه پايه هاي اصلي نگاه علمي و گسترده به مذاهب اسلامي در ديد عالمي ديني شكل مي گرفت كه قرار بود در آينده اي نه چندان دور به عنوان يكي از راهبران فقه اسلامي شناخته شود. نگاهي نوين كه نه تنها اديان و مذاهب آسماني را به ديدي خشك و متصلب نمي نگريست, بلكه به تحقيق و تدبر و تعمق در ابعاد آن اهميت بسيار مي داد.
در حقيقت او نخست يك عالم و متخصص علوم ديني و مذاهب الهي و اسلامي و سپس يك مرجع تقليد ديني محسوب مي شود. اين فرضي است كه چندان دور از حقيقت نمي نمايد و زندگي پرفراز و نشيب و همواره علمي آيت الله به خوبي آن را نمايانده است.
سفرهاي خارجي علمي او كه با استقبال عجيب روشنفكران و متفكرين اروپايي و عرب همراه بوده بيشتر در خصوص تقريب بين اديان و مذاهب اسلامي بوده و مجموعه اي از سخنراني ها, كنفرانس ها, نشست ها و جلسات علمي, تحقيقي در بررسي اديان و مذاهب اسلامي را با حضور بزرگترين اساتيد و دانشمندان سني و عرب ديگر كشورها بوجود آورده كه تقريبا همگي آنها در مجموعه اي 500 صفحه اي تحت عنوان «همبستگي اديان و مذاهب اسلامي» در قم به چاپ رسيده است.
اين مباحث چنانكه آورديم مشتمل بر اصول تقريب بين مذاهب اسلامي است كه تحت عناويني چون «يگانه بودن دين», «نقش گفتگوي بين اديان در گفتگوي تمدن ها», «حقوق بشر از نگاه اديان», «تئوري طهارت ذاتي مطلق انسان», «حكم ارتداد», «حكم ذبايح اهل كتاب», «مذاهب اسلامي», «پيشينه فقه تطبيقي و پيشگامان آن», «مقصود از وحدت و هماهنگي», «مقصود از تقريب بين مذاهب اسلامي» مورد بحث و گفتگو قرار گرفته و در كنفرانس هاي علمي شناخته شده اي – كه در ذيل مي آيد – برگزار شده است:
1- دانشگاه بيرمنگام در انگلستان (جايگاه عقل در متون مقدس و راه هاي كارايي عقل در متون مقدس و شيوه هاي كاربردي آن)
2- دانشگاه استانبول در تركيه (سمپوزيوم شناخت شيعه در تاريخ امروز)
3- دانشگاه دمشق در سوريه (فقه تطبيقي و شيوه هاي اجتهادي)
4- شهرهاي مذهبي مكه و مدينه در عربستان سعودي (كنگره تقريب بين مذاهب اسلامي) و (كنگره حج)
5- قماطيه در لبنا مركز ديني (همايش بحث هاي اسلامي)
در حقيقت چهره حقيقي آيت الله جناتي را در اين سمپوزيوم هاي علمي مي توان به روشني ديد. يك عالم محقق اسلامي كه پايه هاي پژوهش خود را بر مسائلي چون طهارت ذاتي انسان (كه مشمول كافران و ديگر انسان ها مي شود) و همچنين چگونگي حكم ارتداد و حتي پاكي ذبايح اهل كتاب و تاريخ شناسي فقه تطبيقي اسلامي, استوار كرده و بعد نمود برجسته اين اصول علمي را در احكام ديني خود منعكس ساخته است.
در بخش بعد, فعاليت هاي نوشتاري آيت الله را مي توان در دو مرحله ارزيابي و بررسي كرد:
1- حوزه تأليفي, مطبوعاتي
2- حوزه تأليفي كتاب
نكته جالب توجه سابقه مطبوعاتي مرجع تقليد امروز ايران است. آيت الله جناتي از 40 سال پيش تا كنون با مطبوعات داخلي و خارجي ارتباط داشته و حدود 700 مقاله به زبان عربي و فارسي از او موجود است.
گونه هاي متنوع مطبوعات و كتب داخلي و خارجي كه آيت الله جناتي با آنها در ارتباط بوده نشان دهنده وسعت ديد و روشن بيني عميق اين عالم ديني ايراني است. ايرانيان اينك با مرجعي ديني روبرو هستند كه تا سالي پيش با روزنامه هاي مختلفي در ارتباط بود و البته هنوز هم اين ارتباط به قوت خويش باقي مانده است. جالب تر آنكه فعاليت و همكاري او به روزنامه ها و نشريات داخلي ايران محدود نمي شود. مطبوعات كشورهاي مختلفي چون پاكستان, هند, فرانسه, انگليس, آمريكا نيز از مقالات و تحقيقات اين دانشمند روشن فكر ايراني كه اينك به بالاترين مقام مذهبي در اين كشور دست يافته, استفاده مي كنند.
مجلات عربي چون: العدل, صوت الاسلام, الثقافه الاسلاميه, الفكر الاسلامي, التوحيد, رساله التقريب و قضايا الاسلاميه با آيت الله همكاري مطبوعاتي داشته اند.
در ايران نيز روزنامه هاي كثيرالانتشار, مجلات و كتاب هاي مختلف به چاپ و نشر مقالات و انديشه هاي اين مرجع تقليد شيعه پرداخته اند:
مجلات: كيهان انديشه, كيهان فرهنگي, ميراث جاويدان, ميقات حج, انديشه حوزه مشهد, فرزانه, تبيان, ادبستان, كوثر, پيك ياران, نور علم, ماهان, ايران جوان, مجله سروش, ايران فردا, آيينه و دين پژوهان و علوم سياسي و به سوي راه سوم.
كتاب ها: كتاب جلوه, هشت گفتار پيرامون موسيقي غنايي, آراء حول المرجعيه, جمهوريت انقلاب اسلامي, كنگره بين المللي پژوهش هاي اسلامي, همايش چيستي تمدن ها.
روزنامه ها: كيهان, كيهان هوايي, اطلاعات, رسالت, بعثت, سلام, جهان اسلام, همشهري, المبلغ الرسالي, تهران تايمز, ايران, سير و سياحت, صبح امروز, آزاد, حيات نو و قدس.
بعد ديگر انديشه هاي آيت الله به تأليف كتب متعدد مربوط مي شود كه تعداد آنها به 34 عدد مي رسد. اين كتاب ها همگي منعكس كننده عمق انديشه و تفكر مذهبي و فقهي آيت الله جناتي در حوزه هاي مختلف علوم ديني است و شماري از آن ها در بندهاي پيش آمده است.
مباني و اصولي كه آيت الله جناتي در هر كدام از كتب و مقالات فوق به كار بسته, پايه هاي شكل گيري و تعيين رساله علميه او را فراهم آورده است. به خصوص بحث هايي كه او در حوزه جهاني انسان و جهاني دين و مذهب داشته است. رسالات و مقالات او در اين حوزه ها به نوعي اعلام برائت فقه شيعه از اتهاماتي است كه امروز مخالفان و منتقدان آن در خصوص بيگانگي و ناكاربري فقه شيعه و بخصوص نگاه تبعيض آميز آن به انسان جهاني و اديان جهاني, عرضه مي دارند و فقه اسلامي را به انگشت اتهام مي رانند.
آيت الله به خوبي نشان داده است كه نگاه فقه شيعه به اديان و مذاهب الهي و اسلامي و همچنين مسائل خصوصي انساني چون كفار, اهل كتاب, زن و موسيقي تا چه ميزان با ديد تنگ نظر و سنتي و عقب مانده بخشي از روحانيون متصلب مذهبي متغاير و حتي متضاد است.
بدين صورت, او جامعه امروز ايران را اميدورا ساخته كه از اين پس در حوزه علوم ديني و مرجعيت اسلامي با فقيهي نوگرا و روشنفكر روبرو هستند.
نگاه امروزين به احكام اسلامي
احكام آيت الله جناتي چنانكه خود او مي گويد ريشه در مطالعات 20 سال پيش دارد. زماني كه او دقيق ترين و مستدل ترين مسائل و موارد و مباني ديني را با نگاه جهاني مي نگريست و نظريات جديد و متنوعي راجع به مسئله كافر, زن, موسيقي و تقريب بين مذاهب اسلامي ارائه مي داد. اين نظريات و نگاه هاي علمي جامه يك دين شناس متخصص را چنان بر تن او استوار مي ساخت تا امروز بتواند رداي مرجعيت و زعامت ديني مردم را به دوش بكشد.
مرجعي با اين پيشينه علمي غني و سرشار و نظريات روزمدار و روشن بين در جامعه بسيار تغيير يافته امروز ايران و در برابر يك نسل با بينش و نگاه و كردار و رفتار كاملا مغاير با گذشتگان خويش, راهكارهاي بسيار متنوعي را پيش روي دارد و زمينه هاي متعددي را براي ارائه نظريات و دستورات نوين ديني آماده مي بيند.
اين وضعيت به صورتي است كه بر اساس گزارش هاي مورد اطمينان امروز بيش از 100 مرجع تقليد داراي رساله هستند و اين تا به امروز بي سابقه بوده است.
در اين ميان آيت الله جناتي در رساله ديني خويش بر مواردي پاي فشرده كه ممكن است به صورت سوالاتي در ذهن و نگاه جوانان امروز شكل گرفته باشد. چند مساله متفاوت در مورد اين رساله به چشم مي آيد:
نخست: وجود يك پيشگفتار 60 صفحه اي است, با توضيحاتي دقيق, گسترده و تاريخي در مورد سابقه فقيهان, علم فقه و تقسيم بندي دوره هاي مختلف انديشه فقهي در تاريخ اسلام, از صدر اسلام تا كنون و مسائلي در خصوص چگونگي اجتهاد و لزوم به كارگيري شرايط روز و ظروف زمان و مكان در اجتهاد:
«تحول زمان و مكان و شرايط آنها در تحول ويژگي هاي موضوعات احكام و ملاكات آنها تأثير بسياري در مسائل غير عبادي مي گذارند و مي توان آن را از راه عقل مورد بررسي قرار داد در صورتي كه تحول آنها (ويژگي هاي موضوعات احكام و ملاكات آنها) در نتيجه تحول زمان احراز گردد بايد حكم ديگري را بر اساس ادله شرعي بر آنها مترتب كرد و اين كار موجب مي شود كه كار فقاهتي (اجتهاد), فقط در قالب عناصر استنباط – كه مطابق شرايط زمان پيدايش آنها بود – جامد و راكد نگردد و احكام به صورت سنت هاي بي روح در نيايد و در برابر موضوعات تحول يافته, از نظر شرايط و پديده هاي جديد از هر نوع و قسمتي كه باشد از حركت باز نايستد و در برابر «تصدي مقام قضاوت و مقام هاي ديگر مانند مقامات اجتماعي, سياسي, علمي, فرهنگي, هنري, مديريتي, رياست ها و… در صورتي كه در انجام آنها توانايي داشته باشند و موازين شرعي از حيث پوشش و غير آن را حفظ كنند, اشكال ندارد.»
«اذن پدر در ازدواج دختري كه به گونه كامل مصلحت و مفسده را درك مي كند و تحت تأثير احساسات قرار نمي گيرد, شرط نيست و اختيار با خود اوست.»
«بيرون رفتن زن از منزل در صورتي كه با حق شوهر منافات داشته باشد, بايد از از او اذن بگيرد, وگرنه اذن او معتبر نيست. پس در اين صورت مي تواند بدون اذن او از منزل براي تعليم و تعلم و كارهاي اجتماعي و وظايف سياسي با حفظ حدود اسلامي و نيز براي ديدار پدر و مادر و فاميل بيرون رود و نيازي به اين نيست كه در ضمن عقد, آن را شرط كند.»
«پيدايش بلوغ دختر به عادت ماهانه است و اگر بر اثر عوارض مزاجي عادت ماهانه ندارد بايد به عادت ماهانه دختران بستگان و فاميل خود مراجعه كند و عادت آنها را زمان بلوغ خود قرار دهد.»
«ازدواج با زنان كتابي, چه آنكه به گونه موقت و چه به گونه دائم و هميشگي, جايز است.»
«رقصيدن زنان براي زنان و مردان براي مردان در مجالس عروسي و مناسبت فرح و شادي اشكال ندارد و همچنين است رقصيدن زنان براي شوهرانشان.»
«شنيدن آهنگ هايي مانند موسيقي كلاسيك در انسان احساس خوشايندي را پديدار مي سازد و در رفع خستگي و آرامش اعصاب مؤثرند اشكال ندارد.»
«كافران از هر نوع و قسمي كه باشند از نظر جسمي و بدني پاك, ولي از نظر روحي و معنوي, پليد و ناپاك مي باشند.»
«بازي كردن با آلات قمار از قبيل نرد, پاسور و شطرنج در صورتي كه به عنوان ورزش فكري, تقويت بنيه رياضي و يا سرگرمي باشد و در آن برد و باخت نباشد اشكال ندارد, حتي اگر چه عنوان آلت قماري از آنها زايل نشده باشد.»
«مجسمه سازي كه امروزه به عنوان فن و هنر گرانقدر و ارزشمند به شمار مي آيد و از انگيزه هاي مذموم و ناپسند و از آلودگي, شرك و قصد تشبه به خالق, مبرا است و با تحول زمان و شرايط آن, ملاك حرمت و يا كراهت آن متحول شده, اشكال ندارد.»
اين شيوه و اسلوب كلي و مشخص شده آيت الله جناتي است. او بيش از 30 سال است كه با چنين روش كاملا عالمانه و محققانه اي بدون هيچ حب و بغض سياسي و تعصب و تصلب مذهبي و يا حس هاي ناسيوناليستي ايراني به ارائه و تشريح نظريات خويش مشغول بوده و چنانكه پيداست هيچ عاملي نتوانسته او را از اين راه پر خطر و هزينه بردار دور سازد:
«اجتهاد بايد بر اساس كارشناسي موضوعات و شناخت آنها چه از راه خودش و چه از راه متخصصين هر رشته صورت گيرد. با كمال تأسف بعضي از موضوعات احكام شرعي مورد ابتلا, در طول تاريخ مورد بررسي كارشناسي قرار نگرفته و يا اگر گرفته, به شرايط زماني و مكاني آنها توجيه نشده است… همچنان كه دشواري يا سهولت رعايت يك حكم هيچگاه نمي تواند حكم واقعي الهي را تغيير دهد, عوامل ذهني و خارجي و اعتراض هاي بي جاي افراد و مقدس مآب هاي ناآگاه نيز هيچ گاه نمي تواند اساس تغيير اصل حكم و يا كيفيت بيان آن قرار گيرد. بايد دانست كه امروز شيوه اصولي احتياطي در مقام بيان رويدادهاي جامعه و مسائل مورد ابتلاء آن, ضد احتياط است و بايد سخت از آن دوري شود, مگر در مواردي كه دليل خاص در آن وجود دارد, مانند: دماء و اعراض… لازمه فقاهت دور بودن از هر گونه ذهنيت و پيش داوري هاي ذهني است, زيرا پيش داوري ها در متحول كردن ديد فقيه و جهت دادن به آن در مقام استنباط نقش مهمي دارند. در صورتي كه ديد فقيه بر اساس آنها جهت گيرد و با آن كار فقاهتي را به انجام برساند بايد بداند كه آن كار فقاهتي معتبر شرعي به حساب نمي آيد براي آن كه آن كار فقاهتي, فقه شرعي به حساب مي آيد كه ديد فقيه در مقام استنباط از راه ادله فقهي جهت گيرد نه از راه عوامل ذهني و خارجي.». چه بايد كرد؟
بايد بگويم كه انسان نمي تواند پس از ديدار و يا صحبت با اين مرجع تقليد شيعه ايران علاقه خود را به او پنهان كند. اين احساس براي شخص من هم بوجود آمد چرا كه انتظار نداشتم با انساني تا اين حد فروتن و خوش برخورد و البته با وقار و قدرتمند, برخورد ساده اي داشته باشم. اما چه بخواهيم چه نخواهيم اين برخورد مثل يك اتفاق بود آن هم از نوع ساده. من (براي اين كار) به دفتر و يا بيت و يا هر جاي تقريبا رسمي ديگري وارد نشدم و براي ملاقات با آيت الله وقت قبلي نگرفتم و انتظار زيادي صرف نكردم. او در تكلم و برخورد و معاشرت, انساني بود بسيار ساده و بي آلايش و بدون تشريفات معمول. از اينها كه بگذريم سخن اصلي جاي ديگر است. بايد بدانيم مرجع تقليدي كه امروز در مرز 70 سالگي است و به دهه هشتم زندگي خويش گام گذارده براي نسل جوان امروز ايران چه ارمغاني آورده است؟ آيا زنان ايراني طعم خوش نظرات نوين و راه گشاي او را خواهند چشيد و يا مردم ايران با احكام و فرامين ديني بي سابقه اي روبرو خواهند شد؟