اصلاح دام علمی است که در جهت بالا بردن ظرفیت ژنتیکی دامها کار می کند و کیفیت تولید دام ها را با نیاز جامعه در زمان حال و آینده تطبیق می دهد.
علم اصلاح نژاد دام بدون فراهم آوردن زمینهء کافی از نظر بهداشت ، تغذیه و مدیریت عملاٌ بدون استفاده است.
ظرفیت تولید دام از دو چیز تشکیل شده است :
1- وجود ژن لازم برای تولید در دام
2- محیط مناسب
در اصلاح دام ما سعی در تهیه ترکیبی از ژن ها داریم که میزان تولید را بالا ببرد در این رابطه احتیاج به غذای خوب برای دام داریم .لذا در درجه اول برای اصلاح دام باید محیط فراهم شود ودر این محیط مناسب کار روی ژن برای تولید بیشتر انجام می گیرد.
برای بالا بردن ظرفیت تولید در اصلاح دام باید با موارد زیر اشنا شویم.
1-ژنتیک : در این رابطه ترکیبی از ژنهای بدن دام را بدانیم . ژنهای نامطلوب را حذف و ژن های مطلوب را در دام بالا ببریم .
2-آمار : که حتی از علم ژنتیک هم مهمتر است . بررسی ما بر روی چندین جفت ژن است و روی تک تک افراد نمی باشد که با قوانین آماری سروکار داریم بنابراین دانستن علم آمار ضروری می باشد.
3- فیزیولوژی : ( فیزیولوژی تولید و مثل )
با کم کردن فاصله زایش ، بالا بردن درصد زایش و کم شدن تعداد مرگ و میر میتوانیم دام بیشتری داشته باشیم . برای این کار باید علم فیزیولوژی را بدانیم . ما فاصله زایش را بخاطر کم شدن فاصله ژنها در رابطه با انتقال کم می کنیم که با کم شدن این فاصله زودتر به نسل بعد می رسیم در نتیجه نتاج بهتر در زمان کوتاهتری بدست می آید.
در اصلاح دام ابتدا افرادی انتخاب می شوند که یک مقداری از بقیه بهترند لذا در وهله اول کار اصلاح روی فرد است. پس هرچه مواد اولیه ( افراد ) بیشتر باشد می توانیم فرد بهتری را انتخاب کنیم . ماده اولیه ما دام درتعداد زیاد است. ( تعتداد فرزندان بیشتر ، کار اصلاح دام بهتر )در اصلاح نژاد دام، هدف بالا بردن تولید یک گله مطرح است نه یک راس گاو، هدف نهایی اصلاح کل گله است .
در کار اصلاح دام با صفات کمی سر و کار داریم از اختصاصات آنها این استکه چندین ژن آن را کنترل می کند .مثلاٌ یک جفت ژن ، صفت شیرواری را کنترل نمی کند .
در اصلاح دام تاثیر متقابل ژنها بر روی هم در حالت عدم غلبه و ماوراء غلبه اهمیت ویژه ای دارد.
حالات غلبه :
1- کامل
2- نا کامل
3 – عدم غلبه
4 – غلبهء ماورائی
AA × aa
|
Aa
|
AA 2Aa aa
ارزش فنوتیپی Aa با AA برابر است زیرا از نظر ظاهری Aa همان شکل AA را نشان می دهد.یعنی یک ژن A به اندازه دو ژن A برای ما اهمیت دارند وهمان کار را انجام میدهند.
** در غلبه کامل AA همان Aa است و این دو یک جور بروز می کنند بنابراین در اصلاح نژاد دام ، خالص کردن معنی چندانی ندارد. در دورگ گیریها استفاده میشود.
** در غلبه ناکامل فرد ناخالص Aa از لحاظ فنوتیپی بالاتر از میانگین دو فرد خالص قرار می گیرد ولی به فرد خالص غلبه نمی رسد.
** در حالت عدم غلبه ، ژنی بر دیگری غلبه نکرده و هر ژن کار خودش را انجام میدهد. در این حالت فرد ناخالص در وسط ( میانگین ) دو فرد خالص قرار می گیرد ( AB در گروه خونی انسان )
** در غلبه ماورائی فنوتیپی بالاتر از فرد خالص از خود نشان می دهد. در اصلاح نژاد دام در دورگ گیریها از این خاصیت استفاده میشود. اینها هتروزیس بوجود می آورند.
* ما در اصلاح دام بیشتر با صفات کمی سروکار داریم که ارزش اقتصادی دارند. صفات کمی صفاتی هستند که افراد دارنده آن را نمی توان به گروه های مجزا تقسیم کرد بلکه میتوان صفت را در افراد اندازه گیری کرد بنابراین در این نوع صفات با انواع سروکار نداریم بلکه با کمیت ها سروکار داریم. به صفات کمی صفات پلی ژن گویند چون چندین ژن آنها را کنترل می کند.
* هر صفتی بوسیله چندین جفت ژن کنترل میشود پس هر ژن اثر عمیقی نمی تواند داشته باشد هر ژن یک مقداری اثر می گذارد.
* محیط بر روی بروز صفت کاملاٌ مؤثر است و می تواند به اندازهء یک یا چند تا از این ژنها به صفت بیفزاید و یا بکاهد
*** از نظر اصلاح نژاد دام دانستن اینکه یک صفت را چندین ژن کنترل می کند مهم نیست و تاثیری در وضع اصلاح ندارد زیرا محیط میتواند تغییر بوجود آورد. در اصلاح نژاد دام مهم این است که یک صفت چه اندازه به ارث میرسد.
قانون هاردی و انبرگ : در یک جمیعت با جفت گیری تصادفی ودر غیاب عوامل تغییر دهنده فراوانی ژنها ( انتخاب ، مهاجرت ، جهش ، شانس ) فروانی ژنها در این جمیعت همیشه ثابت است.
بر اثر عواملی ممکن است ژنها در والدین بهم بخورد ولی فراوانی ژنوتیپها به هم نمی خورد.
در اصلاح نژاد هدف تغییر فراوانی ژنهاست باید قانون هاردی وانبرگ را بهم بزنیم . فراوانی ژنها را از نسلی به نسل بعد بهم بزنیم و با جفت گیری غیر تصادفی ، انتخاب ویا متاسیون و شانس، فراوانی ژنها را بهم می زنیم .
کار اصلاح دام شامل: { 1- انتخاب 2- مهاجرت3- متاسیون 4- شانس 5- جفت گیری غیرتصادفی }
ایرشایر: ایرشایر آخرین نژاد اصلاح شده است. آب وهوا در منطقه ایر در زمان زیادی از سال سرد و نمناک است. گاوهای ایرشایر در طی روند اصلاح نژاد خود به دلیل عدم حاصلخیزی زمینهای منطقه ، مقدار نسبتا اندکی علوفه در دسترس داشته اند این وضعیت بقای حیوانات قوی بنیه و دارای قدرت چرای خوب را به وجود آورده است . گاوهای ایرشایر بزرگتراز گاوهای گرنزی و جرسی است و رنگ آنها از قرمز تا قهواه ای مایل به قرمز و سفید متغیر دارند .
گوساله های این نژاد به دلیل وزن و تولید نسبتا پایین برای تولید گوشت گوساله ارزش متوسطی دارند. گاوهای حذفی و گاوهای مازاد نیز برای تولید گوشت دارای ارزش متوسطی می باشند. زیرا خیلی سریع چاق می شوند و دارای چربی سفید هستند. چربی شیر این نژاد 4 درصد و مواد جامد بدون چربی شیر آنها کمتر از گرنزی و جرسی است. شکل پستان این نژاد در مقایسه با اغلب نژادهای دیگر بهترین می باشد.
اصلاح نژاد
امروزه درآمد یک گاودار ٬ از فروش شیر ٬ تلیسه و جوانه نر تامین میگردد و هدف بیشتر گاوداران رسیدن به تولیدات شیر بالا و کم کردن فاصله دو زایش در گله است . این دو هدف همواره در مزارع صنعتی برای خرید اسپرم و روش تغذیه در نظر گرفته میشود .
ولی مسائل دیگری وجود دارد که در سود دامداران تاثیر بسیاری داشته که می بایست در نظر گرفته شود . همانگونه که میدانیم بطور طبیعی از لحاظ ژنتیکی همواره تولید شیر نتاج از مادر بهتر است و بهمین دلیل اگر دقت کنیم میانگین تولید شیر گله ها و حتی کشورها همه ساله پیشرفتی را نشان می دهند .
در حقیقت پیشرفت اقتصادی تنها با افزایش تولید شیر نیست . امروزه در تمام محافل علمی و عملی صنعت گاو شیری جهان صحبت از طول عمر اقتصادی گله در میان است ٬ به این معنی که هرچه گاو ماندگاری بیشتر درگله داشته باشد سود بیشتری عاید گاوداری میکند ٬ گاوی که در طول عمر خود شیر مناسب و گوساله های سالم بیشتری بدهد گاودار را بیشتر سودمند می سازد . بدین ترتیب لازم است واحد پرورش گاو شیری در انتخاب و به گزینی علاوه بر تولید به موضوع طول عمر اقتصادی یک یک گاوها نیز توجه لازم بنمایند .
اهداف اصلاح نژاد
1-حذف دامهای نامطلوب
2-حفظ دامهای مطلوب با افزایش ارثی بالا ( تعین والدین برتر)
3-افزایش طول عمر اقتصادی گاوها (ماندگاری)
4-باروری بهتر
برنامه ریزی اصلاح نژاد و پرورش گاو شیری ممتاز:
1-ثبت مشخصات
2-رکورد گیری شیر
3-ارزیابی تیپ گاوها و تلیسه ها
4-انتخاب اسپرم مناسب