كليات :
تعريف كلي بهداشت : اموري كه در ارتباط با سلامت فرد و جامعه باشد بهداشت گفته مي شود :
تعريف بهداشت دام : اموري كه در ارتباط با سلامت دام و جمعيت دامي باشد بهداشت دام گفته ميشود با توجه به اين كه تعداد زيادي از بيماريها دام قابل انتقال از دام به انسان بوده لذا تعمين بهداشت دام كمكي به بهداشت انسان وجامعه نيز ميباشد .
از يك طرف گسترش روابط بين المللي واز طرف ديگر موضوع تجارت و از همه مهمتر سلامت و بهداشت جامعه انساني در گرو برنامه هايي است كه بتواند در زماني كوتاه منبع دامي كشور را از لوث وجود بيماريهايي كه اين جمعيت را تهديد مينمايد پاك كند اين امر هم ميسر نيست مگر آن كه بهداشت دام و جايگاه دام تعمين شده و در راه مراقبت بيماريهاي دامي و كنترل و مبازه با بيماريهاي تصميم گيريهاي دقيق ، منظم و با برنامه اي صحيح انجام داد .
اهميت بهداشت دام و جايگاه :
1 – تامين سلامت دام
2- تامين مواد غذايي و پروتئين حيواني براي مصرف انسان ( افزايش توليد )
3- كمك به تامين سلامت جامعه ،كنترل و پيشگيري بيماريهاي قابل انتقال از حيوان به انسان ( وجود بيش از 400 نوع بيماري قابل انتقال از حيوان به انسات كه سلامت انسان و جامعه را مورد تهديد قرار ميدهد )
4- با ايجاد محيط سالم براي دام محيط زندگي انسانها نيز كه در ارتباط با دام هستند سالم ميگردد
5- ايجاد زمينه براي تجارت خارجي
6- كمك به افزايش در آمد دامداريها
بهداشت جايگاه دام
دامداريها به سه فرم تقسيم ميشوند : فرمهاي سنتي ، فرمهاي نيمه صنعتي ، فرمهاي صنعتي
در فرمهاي صنعتي :
جايگاه دام : اصطلاحا به كليه ساختمانهايي مثل بهاربند ، شيردوشي ، بيمارستان ، زايشگاه و ساير سالنها و ساختمانهاي يك دامپروري گفته مي شود
محوطه دامداري : به فضا و سطوحي گفته مي شود كه جايگاه دام را احاطه كرده اند و شامل خيابانها ، پياده روها ، مبادي ورود و خروج دام و كاميون و خودروها و … است اين محوطه دامداري به چاه آب ، مخزن آب دامداري و فاضلاب و سيستم هاي مربوطه نيز شامل مي شود .
همانگونه كه بهداشت ساختمانهاي دامداري مورد اهميت است بهداشت محوطه دامداري نيز از اهميت برخوردار است خصوصا در ورودي دامداري كه بايد حوضچه ضد عفوني داشته و حتما بايد هميشه از ماده ضد عفوني مناسب و موثر پر بوده و هر از چند گاهي كنترل گردد ، خصوصا بعد از بارندگيها نياز به افزودن ضدغفوني دارد .
در دامداربايد از بشكه هاي و يا ظروف مخصوص زباله استفاده گردد و در آنها محكم بسته شوند .
به هيچ وجه وسايل مورد استفاد شده مثل دستكش يك بار مصرف ظروف پلاستيكي سرمها ، شيشه هاي خالي واكسنها و يا ساير داروها ، كيسه هاي نايلوني ويا باند و پنبه هاي آلوده در محوطه دامداري انداخته نشوند .
در بهداشت محوطه دامداري و جايگاه دام بايد توجه خاص به جوندگان و موشها گردد .
از ورود و خروج حيواناتي مانند گربه و سگ به داخل دامداري جلوگيري گردد و در ضمن امكان ورود حيواناتي مثل شغال و روباه ، گرگ به دامداري نداشته باشد .
بهداشت زايشگاه :
1- كف زايشگاه بايد بتون ريزي بوده و شيب ملايمي به طرف فاضلاب داشته باشد
2- ديوارها از كاشي يا سنگ سفيد و قابل ضد عفوني و شعله افكني باشد
3- حرارت و تهويه در داخل زايشگا قابل تنظيم باشد
4- حرارت اطاق زايشگاه بايد در هنگام تولد گوساله حداقل 20 درجه و حداكثر 30 درجه سانتي گراد باشد پيش از زايمان مقداري كاه و كلش خشك با ضجامت كافي در كف زايشگاه ريخته شود
5- از كوران و جريان شديد هوا به داخل زايشگاه به خصوص در فصل زمستان جلوگيري شود
6- در داخل زايشگاه وسايل وابزار اوليه نظافت و ضدعفوني مثل ساولون و تركيبات يددار ، دستكش مامايي ، طناب مخصوص كشيدن گوساله و وسايل جراحي و…. در محل مخصوص وجود داشته باشد
7- بعد از زايمان كاه و كلش كه زير گاو پهن شده بود همراه با جفت و مايعات جنين و خونابه دور شوند .
8- بعد از زايمان بعد از تميز كردن زايشگاه كاملا كف و ديوارها ضدعفوني شده و از شعله افكن استفاده شود وسايل و تجهيزات مورد استفاده نيز ضدعفوني شده و براي زايمان آماده شوند
بهداشت مركز پرورش گوساله :
1- حداقل با زايشگاه بايد 10 متر فاصله ذاشته باشد
2- از رفت وآمد افراد غير مسئول خوداري شود
3- گوساله ها پس از چند ساعت كه از تولد گذشت و توسط مادر ليسيده شد و خشك گرديد و نيز پس از خوردن اولين آغوز ( ماك ) حتما به سالن پرورش گوساله منتقل شوند
4- رعايت موارد بهداشتي و ضدعفوني بسيار مهم است
به طور معمول گوسال ها از دو ماهگي به تدريج از شير گرفته و به بهار بند مخصوص گوساله هاي 3 تا 6 ماهه و بعد به بهار بند گوساله هاي 6 تا 12 ماهه منتقل مي شوند .
محل پرورش گاوهاي بالغ
1- بهار بند تليسه هاي 12 تا 18 ماهه غير آبستن
2- بهار بند تليسه هاي آبستن
3- بهار بند گاوهاي شيرده كه بنا به ضرورت به بهاربند گاوهاي كم شير و پر شير ميتون تقسيم كرد
4- جايگاه بسته
5- جايگاه باز
شيردوشي و بهداشت آن :
الف : بهداشت فردي كاركنان شيردوشي
1- كنترل بهداشتي و سلامتي كارگران و داشتن گواهي لازمه از مراكز مربوطه
2- داشتن لباس كار و چكمه و دقت در تميزي و ضدعفوني آنها
3- شستن و ضد عفوني دستها قبل از شيردوشي
4- قبل از شيردوشي بايد از حوضچه ضدعفوني عبور كرده و چكمه هايش را ضد عفوني نمايد
ب : بهداشت لوازم . دستگاههاي شير دوشي كه شامل ا- منبع خلع 2- مخزن شير 3- پل ساتور 4- كلاهكها 5- لايه داخلي ميباشند
شستشوي كلاهك ها بعد از اتمام دوشش هر گاو براي جلوگيري از انتقال باكتريها بسيار مهم است كلاهك و چنگگ در ابتدا با آب گرم شسته مي شود و سپس با يك محلول ضدعفوني مي شود و دو باره يك شستشوي ديگر با اب انجام ميگيرد و سپس به طور معكوس آويزان ميكنند تا براي دوشش بعدي آماده باشند ضدعفوني مورد استاده ساولن و يا هيپوكلريت سديم ميباشد
در پايان شيردوشي بهتر است ابتدا به به مدت 10 دقيقه با آبگرم تمام لوله هاي برنده شير شسته شده و و سپس با محلول 2 تا 3 در صدي هيپوكلريت سديم به مدت 15 دقيقه شستشو و ضدعفوني شوند ميتوان ار ساولن 100/1 تا 200/1 نيز استفاده نمود
بهتر است تمام سطوح داخلد لوله ها هر هفته 2 الي 3 نوبت با سود كاستيك 2 تا 3 درصد ( محلول ولرم ) ضدعفوني شوند در عمل ضدعفوني بايد بعد از استفاده از مواد ضدعفوني تمام لوله هاي مجاري انتقال شير از ابتدا تا انتها با آب گرم شسته و آبكشي شوند
در پايان عمليات شير دوشي بايد ديوارها و كف سالن شيردوشي با آب گرم پر فشار بخوبي شسته شده و بهتر است اين كار با آب گرم انجام گيرد و فضولات از طريق فاضلاب به بيرون هدايت شده و بعد كف سالن و ناحيه چال شيردوشي با ستريميد C با رقت 30/1 ضد عفوني شود از لحاظ احتياط بهتر است كه هفته اي دو نوبت از سود كاستيك 5 درصديبه جاي ستريميد استفاده شود از ساولن و هيپوكلريت سديم 5 درصدي نيز مي توان استفاده كرد .
انبار علوفه و مواد غذايي : در انبار علوفه و مواد غذاي خصوصا به كنترل رطوبت و درجه حرارت بايد دقت بيشتر گرديده و از رشد قارچها و باكتريها پيشگيري گردد و در ضمن به وجود حيوانات مثل موش دقت شود
بهترين روش براي خلاص شدن از كود ، انبار آن در كنار زمين هاي زراعي در فاصله اي دور از گاوداري است و براي جلوگيري از رشد مگس و ساير حشرات پاشيدن پودر اهك خشك روي كود مي باشد ( مقدار 5 كيلو گرم آهك خشك بر روي سطح 100 مترمربع )
فرم سنتي :
در فرمهاي سني محل پرورش دام معمولا در كنار محل سكونت دامدار ميباشد ولي بايد در ساخت محل پرورش دام در روستاها نكات ذيل مورد توجه قرار گيرد :
1- از منازل مسكوني دور بوده تا بو و حشرات باعث ناراحتي افراد نشود
2- جهت محل پرورش طوري انتخاب گردد كه حداكثر نور و آفتاب به آن بتابد
3- نور وتهويه بايد رعايت شود
4- كف بايد صاف بوده و شيب آن به طرف بيرون هدايت شود و نظافت آن ساده باشد
در فرمهاي سنتي باتوجه به اين هرگز محل زايشگاه و يا محل مخصوصي براي زايمان در نظر نميگيرند لذا دامها در همان محل پرورش دام زايمان ميكنند و اين امر هم باعث عوارض گوناگوني و حتي تلفات در دامها و گوساله ها و بره ها ميگردد جهت انجام زايمان معمولا ميبايست دامهاي آبستن را چند روز قبل از زايش كه با علايمي مانند بزرگ شدن پستان و تورم آلت تناسلي ظاهر ميگردند استراحت داد . در هنگام زايمان طويله و آغل تميز شده و كف آن از يك لايه نرم از كاه و يا خاك اره تميز پوشانده شود و هرگز نبايد با دستهاي كثيف و بدون ضد عفوني در زايمان مداخله نمود.
يکي از فاکتورهاي اساسي در بهداشت دام و بهبود شرايط توليد درواحدهاي دامپروري وجود يک جايگاه مناسب و بهداشتي متناسب با شرايط آب و هوايي هر منطقه است علاوه بر اين جايگاه مناسب و بهداشتي دام متضمن حفظ سلامتي و بهداشت محيط دام و محصولات توليدي ان (شير، پنير، …) و عامل جلوگيري کننده از شيوع بيمارهيا مشترک انسان و دام مي باشد. از طرفي مطابق با آمار ارائه شده از طرف سازمان برنامه و بودجه استان حدود 39درصد دام استان بصورت عشايري و 3/60 درصد روستايي و تنها 8/0 درصد دامداريها صنعتي مي باشند. با توجه به اينکه اکثر واحدهاي نگهداري دام روستايي قديم و سنتي، تنگ و تاريک، کثيف و مربوط، بدون هواي کافيو اصولا فاقد امکانات بهداشتي است. لذا اين مسئله باعث شد که در هر يک از شهرستانهاي استان تعدادي از اين واحدها توسط اداره امورد ام استان بهسازي و نوسازي شود. براي بررسي اثرات اين تغيير وضعيت بر بهبود شرايط توليد در گاوداريها دوفاکتور ذيل که بطور مستقيم در اين رابطه ذخيل هستند در نظر گرفته مي شود: 1- بهداشت دام و فرآورده هاي ان با شاخص هاي (درصد ابتلا به بيماريها در گله، درصد تلفات گوساله، بار ميکروبي شير توليدي) 2- ميزان هزينه ها با شاخص هاي (هزينه تعليف، هزينه کارگيري، هزينه سم پاشي و ضدعفوني کردن اغول، هزينه دارو و درمان واکسيناسيون). با توجه به تعداد 3200 واحد گاوداري روستايي بهسازي شده در 10 شهرستا استان با فرمول کوکرال حدود 300 واحد گاوداري انتخاب مي شود که به روش انتساب متناسب در هر شهرستان تعدادي گاوداري بهسازي دشه به همان نسبت گاوداري بهسازي نشده انتخاب دشه (اين تعداد بر اساس مقدورات و پيش برآورد واريانس يک صفت بارز در پيش آزمون ممکن است تغيير کند) و با تهيه پرسش نامه براي اين دو دسته گاوداري اطلاعات مورد نياز گردآوري شده و مورد تجزيه و تحليل قرار مي گيرد.