برنج ، گیاهی است که به علت نیاز زیادی که اغلب مردم جهان به آن دارند در بین غلات بعد از گندم در سطح بسیار وسیعی از زمین های زراعتی برخی از کشور های مختلف جهان کشت می گردد. کشت و کار برنج در دنیا و تولید آن از نظر کیفیت و کمیت دارای اهمیت خاصی است، زیرا برنج یکی از نباتاتی است که دانه آن برای تامین غذای اصلی بیش از نصف مردم جهان(6/1 میلیارد نفر) بکار می رود.
در بخش عظیمی از قاره آسیا ، برنج تامین کننده بیش از 80 درصد کالری و 75 درصد پروتئین مصرفی مردم می باشد. خاستگاه اصلی برنج ، آسیای جنوب شرقی است و از آنجا بتدریج به سایر نقاط جهان راه یافته است. بنا بر اسناد تاریخی ،کشت برنج در چین و هند پیشینه هفت هزار ساله دارد. در مورد ورود برنج به ایران، برخی آن را به زمان هخامنشیان و عده ای به زمان ساسانیان و گروهی به دوره بعد از ورود عرب ها به ایران نسبت می دهند.
بنابر اظهار لا توفر كشت برنج در ايران پس از تسلط اعراب به ایران رونق گرفته است. حدود 95 درصد برنج دنیا در کشورهای در حال توسعه و عمدتا در قاره آسیا تولید می شود . همچنین 90 درصد برنج آسیا به مصرف داخلی رسیده و تنها حدود 5-4 درصد تولید در تجارت جهانی وارد می شود. برنج دارای جنس و گونه های زیادی است که مهمترین جنس أن oryza وگونه زراعتی آن sativa است. گونه sativa که در تغذیه انسان ، نقش مهمی دارد بدون عملیات تبدیل ، قابل مصرف غذایی انسان نمیباشد، اما در روند تبدیل، دانه برنج دچار خسارت کمی و کیفی شده و اجزاء و ( by-product ) های مختلف از آن تولید می گردد که متاسفانه در شرایط کنونی به دلیل عدم وجود تکنولوژی و تجهیزات مناسب و مدرن ،بلا استفاده مانده اند. کشور ما با تولید حدود8/2 میلیون تن شلتوک و وجود بیش از 4000 واحد شالی کوچک در استان ها، پتانسیل مناسبی برای فرآوری و تولید محصولات با ارزش افزوده می باشد.
ارزش غذایی برنج
برنج ، یک منبع اصلی انرژی، پروتئین، ویتامین B1 (ریبوفلاوین) ،B2 (نیاسین) ، آهن و کلسیم در رژیم غذایی است. میزان کالری حاصل از برنج ،مشابه گندم و مقدار پروتئین آن کمتر از گندم می باشد. در مقایسه با اقلامی نظیر گوشت و حبوبات، برنج دارای پروتئین کمتری است،لیکن مواد قندی و نشاسته موجود در آن از سیب زمینی، حبوبات و گندم بیشتر می باشد.
تولید برنج جهان
در سال 2004 ،تولید برنج جهان 610 میلیون تن بوده است .( IRRI ) ،که در 114 کشور برنج خیز تولید شده است. 50 درصد این کشورها ، تولید بیشتر از100000 تن در سال داشته اند. ده کشور تولید کننده برنج جهان عبارتند از : چین ،هند، اندونزی، بنگلادش،ویتنام، تایلند ، میانمار ، ژاپن، فیلیپین و برزیل. کشور ما جزو 54 کشور بعدی تولید کننده برنج می باشد .بنابر آمار زراعی سال 84-1383 ،74/2 میلیون تن شلتوک تولید شده است.
تولید برنج در ایران
بنابر آمار زراعی سال 84-1383 ،در سطح 628 هزار هکتار ،74/2 میلیون تن انواع واریته های مختلف شلتوک،تولید شده است. استان مازندران 17/37 درصد، برنجکاران گیلانی 88/27 درصد آن را تولید کرده اند. کشاورزان این دو استان ساحلی، جمیعا 05/65 درصد از شلتوک کشور را تولید کرده اند. سه استان فارس، گلستان و خوزستان به ترتیب با 40/9 ، 18/9 و 18/7 درصد سهم در تولید شلتوک مقام های سوم تا پنجم را به خود اختصاص داده اند. شالیکاران پنج استان فوق الاشاره 81/90 درصد شلتوک کشور را تولید کرده اند. از 21 استان تولید کننده شلتوک ،بالاترین سهم به استان مازندران با 01/1 میلیون تن و کمترین سهم به استان یزد با 44 تن شلتوک تعلق داشته است.
صنعت شالیکوبی (تبدیل ) برنج در ایران
بر اساس آمار استان های برنج خیز بیش از 4000 واحد شالی کوچک در کشور وجود دارند، که حداقل ظرفیت تولیدی 200 تن و حداکثر ظرفیت 4000 تن برنج سفید در سال می باشد . بالاترین تعداد شالی کوبی به استان گیلان به تعداد 1500 واحد و کمترین واحد به استان اردبیل 3 واحد اختصاص یافته است. صنعت تبدیل در اکثریت آنها (بیش از 90 درصد) ، دارای فناوری با قدمت 70-60 سال قدیمی و مستهلک می باشد .
شلتوک تولید شده با صرف هزینه های نهاده ها ( سم ، کود، نیروی انسانی و …) در واحد های مذکور، پس از خشک شدن به برنج سفید تبدیل می شود. در این واحدها ، به دلیل فرسودگی و غیر استاندارد بودن خط تبدیل ، شلتوک، دچار خسارات و ضایعات بالای کیفی و کمی می گردد، به صورتی که میزان برنج شکسته از دو برابر استاندارد جهانی ( FAO ) بالاتر می باشد. علاوه بر آن، از اجزاء حاصله از تبدیل شلتوک، از جمله : پوسته ، سبوس برنج ، برنج های خرد و شکسته شده ، کاه برنج و …. استفاده اقتصادی با ارزش افزوده بعمل نمی آید. با توجه به واردات هر ساله برنج سفید برای جبران کمبود مصرفی برنج در کشور و با عنایت به برنامه” چهارم توسعه ” مبنی بر افزایش فر آوری و میزان دو برابر فعلی و کاهش ضایعات در حدود 50% محصولات کشاورزی ، بویژه محصولات استراتژیک غذایی ، لزوم کاهش برنج شکسته در واحد های شالی کوبی کشور ، امری ضروری ، حیاتی و اجتناب نا پذیر می باشد.
همچنین با استفاده از ضایعات برنج در واحد های شالی کوبی و تولید فر آورده های با ارزش افزوده ، با برنامه ریزی و هماهنگی ارگانها ، مراکز وادرات زیربط ، می توان بهره وری واحدها را افزایش داد. بر این اساس ، دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی طرح “اصلاح و نو سازی صنعت شالی کوبی کشور ” را در سال 1383 تدوین نموده است . این طرح با همکاری کلیه کارشناسان و صاحبنظران استان های برنج خیز و مشاور دانشگاه گیلان تهیه شده است . بر اساس برنامه ریزی طرح ، واحد های شالی کوبی کشور مجهز به تجهیزات و ماشین آلات صنعتی مدرن شده و از میزان ضایعات (برنج شکسته) به مقدار قابل توجهی کاسته می شود.
در اینجا اشاره ای نیز به موقعیت فعلی ” صنعت شالی کوبی کشور هندوستان ” می کنیم
در حال حاضر ، بیش از 50% کل تولید برنج(93 میلیون تن -2003) این کشور ، در واحدهای مدرن ، تبدیل و فرآوری می گردد . حدود 40% تولید در واحدهای سنتی و 10 درصد آن به شیوه دستی( له کردن توسط دست ) ، تبدیل می شود. اکنون ، 35088 واحد شالی کوبی مدرن به ظرفیت (4 – 5/0 تن در ساعت)، 4538واحد مجهز به پوست کن صفحه ای (under – runner ) و 8385 واحد مجهز به دستگاه پوست کن – سفید کن و 91287 عدد ماشین پوست کن فلزی از نوع تیغه ای در این کشور در کار تبد یل شرکت دارند.(2003،MFPI )
در بخش فرآوری برنج
50 درصد کل تولید شلتوک ، به روش نیم جوش ( parboiling ) فرآوری می شود . این فرآیند عمدتا در واحدهای مدرن صورت می پذیرد. خشک کردن شلتوک توسط نور آفتاب، یا در خشک کن های مکانیکی از نوع ( L.S.U ) انجام می شود .
ضایعات برنج در جابجایی و انبار و نگهداری 10% است. حدود 70%تولید شلتوک ، توسط کشاورزان در انبارهای کوچک بومی نگهداری می گردد. در واحدهای تجاری شالی کوبی ، نگهداری برنج سفید و شلتوک در بسته بندیهای کیسه ای، بسیار متداول است . از فرآورده های دیگر واحدهای شالی کوبی مدرن ، روغن سبوس است که از 4/3 میلیون تن سبوس، حدود 5/0 میلیون تن روغن استحصال می گردد. دو سوم روغن استحصالی روغن خوراکی و بقیه روغن صنعتی می باشد . حدود 80000 تن روغن سبوس ، در پخت غذاها مصرف می گردد. سبوس روغن گیری شده ، عمدتا برای غذای دام ، مورد استفاده قرار می گیرد.
از پوسته برنج عمدتا در کوره ها به عنوان سوخت در تولید بخار در واحدهای برنج نیم جوش (parboiling ) استفاده می شود . همچنین از گاز تولید شده برای موتور دیزل بعنوان سوخت و همچنین تولید برق استفاده می گردد . تولید فورفورال از موارد دیگر استفاده پوسته شلتوک در واحدهای تجاری شالی کوبی است. در کشور هندوستان ، افراد زیادی دوره های آموزش تکنیکی را فرا گرفته اند و در بخش تحقیقات ، محققین فعالانه در بخش ” تکنولوژی پس از برداشت” کار می کنند. در بخش صنعت و سازندگان ماشین های شالی کوبی ، کشور هندوستان یکی از صادر کنندگان خط تولید و فرآوری برنج در جهان است . این کشور همچنین ، دوره های آموزشی لازم را برای افراد کشورهای دیگر جهان ارائه می کند.
پیشنهادات
1- با توجه به قدمت بیش از 90-80 درصد ماشین آلات واحدهای شالی کوبی کشور با بیشتر از 50 سال ، هزینه سرمایه گذاری برای جایگزینی و نو سازی کامل خط تبدیل ، بسیار سنگین خواهد بود . لذا ، توصیه می گردد، نقاط گلوگاه ( CCP ) در ایجاد ضایعات ( برنج خرد و شکسته ) که عمر مفید آنان پایان یافت ، نوسازی و جایگزین گردیده و بقیه قسمتهای حساس ترمیم و باز سازی گردد . در خط تبدیل و واحد شالی کوبی ، ماشینهای پوست کن ، سفید کن و خشک کن از نقاط بحرانی محسوب شده و نقاط باز سازی قرار گیرند .
2-برنامهریزی و هماهنگی ارگان ها و دفاتر زیربط از جمله دفتر صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی با پارک علم و فناوری استان گیلان در اجرای طرحها و پروژه های چند منظوره صنایع تبدیلی برنج به منظور استفاده بهینه از محصولات جانبی برنج .
3-تخصیص وام و تسهیلات بلند مدت با بهره کم به متقاضیان ” اصلاح و نو سازی صنعت شالی کوبی کشور “
4- تخصیص سرمایه در گردش به صاحبان شالی کوبی برای خرید شلتوک از زارعین برنجکار، به عنوان اهرم تشویقی در اصلاح و نو سازی واحدها .
5- اصلاح خشک کن های موجود واحدها با هدف کاهش مصرف سوخت و کاهش هزینه ها ، حفظ کیفیت دانه برنج و کاهش شکستگی .
6- آموزش کلیه کارکنان واحد های شالی کوبی با همیاری سازمان آموزش فن و حرفه ای ، دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی و آموزشی معتبر کشور با هدف ارتقاء دانش فنی آنها.
ماخذ:
1- سیمای صنعت برنج – “رقیه سکوتی فر” – 1384
2- طرح”اصلاح و نوسازی صنعت شالی کوبی کشور” – دکتر میر حسین پیمان و کارشناسان – 1383
3- منابع اینترنت، IRRI