عبارت است از آشفتگي جوي با اختلال در فشار موجود با گستردگي طوفانهاي تورنادو (عرض 1 كيلومتر) تا گردبادهاي حجيم (عرض 2 تا 3 هزار كيلومتر) را گويند.
گاه بر اثر حركت شديد بايد كه در جريان دو جبهه هواي سرد و گرم توليد ميشود به قدري شدت آن زياد است كه به صورت امواج هوايي سريع به حركت در ميآيد و در مسير خود باعث قطع درختان، خرابي ساختمانها و شكستن شيشهها ميشود و مناطق وسيعي را در هم ميكوبد. سرعت حركت طوفان گاه به صدها كيلومتر در ساعت ميرسد
طوفانها، كه در نقاط مختلف دنيا به صورت گردباد، بادهاي دريايي و يا تند باد ديده ميشوند، ممكن است گردبادي با سرعت چرخش 100 تا 400 كيلومتر در ساعت و سرعت جابجايي 50 تا 70 كيلومتر در ساعت ايجاد كنند. طوفانها اغلب با بارانهاي شديد و سيل همراهاند.
گردبادهاي دريايي كه از اقيانوسهاي مناطق حاره منشأ ميگيرند قدرت تخريبي زيادي دارند. اين گردبادها در اوايل تابستان و اواخر پاييز بيشتر ديده ميشوند و معمولاً بين 7 تا 15 درجه عرض شمالي يا جنوبي در دو طرف خط استوا رخ ميدهند. در اين مناطق به طور متوسط سالانه 40 گردباد دريايي بزرگ ثبت ميشود.
در نوامبر سال 1970 كشور بنگلادش (كه در آن موقع پاكستان شرقي ناميده ميشد) مورد اصابت يكي از اين گردبادهاي شديد دريايي واقع شد و اين حادثه سبب مرگ صدها هزار نفر انسان، تلفات و نابودي سنگين دامها و محصولات كشاورزي گرديد. درجنوب شرقي ايالات متحده آمريكا تنها يك تند باد صدها ميليون دلار خسارت وارد كرده است و در بعضي سالها مجموع خسارات ناشي از بلاهاي طبيعي در اين كشور به رقم يك هزار ميليون دلار بالغ ميشود.
علاوه بر خسارات اوليه كه سبب آنها نيروي خود طوفان است (فرو ريختن سقف خانهها، ريشهكن شدن درختها و …)، اشيايي كه طوفان به اطراف پرتاب ميكند، موجب خسارات جاني ومالي زياد ميشوند. بر اثر بادهاي طوفاني اجسام مختلفي از جا كنده ميشوند و با نيروي زياد به اطراف پرتاب ميگردند. طوفان به سيمهاي انتقال برق و نيز تيرهاي چراغ برق صدمه ميزند و در نتيجه كار دستگاههاي تصفيه آب و فاضلا و تلمبه خانههايي را كه با نيروي برق كار ميكنند مختل ميسازد و مشكلات فراواني در اثر جمع شدن زباله و فضولات كه خود سبب افزايش مگس و ساير جانداران موذي ميشود پيش ميآيند.
به استثناي مواردي كه طوفانها توأم با حوادث ثانوي مانند سيل و يا هجوم امواج دريا ميباشند به طور كلي اين گونه حوادث طبيعي موجب مرگ و مير و جراحات ناچيزي ميگردند، به عنوان نمونه در مهمترين طوفان استوايي كه در سال 1974 در منطقه داروين استراليا رخ داد، يك شهر 45000 نفري تنها (5 نفر كشته شدند و 145 نفر مجروح نيز به بيمارستانها مراجعه نمودند كه از اين تعداد 110 نفر داراي جراحات و مابقي گرفتار ضربه و كوفتگيهاي خفيف بودهاند.
اعلام آگاهي قبل از وقوع طوفان، ميزان مرگ و مير و ناتواني را محدود نموده و مجروحين داراي جراحات سطحي و بياهميت خواهند بود.
انواع طوفان
الف) طوفان شن : عبارت است از صعود پرقدرت شن و ذرات گرد و غبار در اثر بادهاي سخت و طوفاني كه به سمت ارتفاعات به حركت درميآيد.
ب) طوفانهاي رعد آسا : عبارت است از ابرهاي كومولوس حجيمي كه در آنها مراكز بارالكتريكي گسترش يافته است.
ج) طوفان شديد: عبارت است از طوفانهاي مخرب و متمركز كه در سطح زمين ايجاد ميشوند علامت مشخص كننده اين نوع طوفان ابرهاي متراكم و پراكنده لولهاي شكل است كه تا سطح زمين گسترش يافته و در مسير خود مخربترين اثرات را ايجاد ميكند.
د) طوفانهاي استوايي : اين گونه از طوفانها در درياهاي آزاد ايجاد شده و از ويژگيهاهي آن خسارات ناشي از بادهاي شديد، ريزش شديد باران، امواج طوفاني دريا، امواج ساحلي شديد، سيل دريايي، سيل رودخانهاي، رعد و برق و طوفانهاي رعد آسا است.
و) امواج طوفاني : بالا آمدن ناگهاني آب دريا در اثر وزش بادهاي شديد و فشار كم اتمسفر، منجر به ايجاد امواج طوفاني ميگردد. اين امواج گاه با اسامي درياي طوفاني، امواج طوفاني با امواج ناشي از جزر و مد شناخته ميشوند.
عوامل خاص در بروز سوانح ناشي از بادهاي شديد
– محل اسكان افراد دركنار مناطق ساحلي يا كوهستانهاي درحال ريزش.
– قدرت و استحكام اقامتگاههايي با كيفيت پايين.
– درختان قديمي و سست ريشه.
– اشياء و وسايل پراكنده سبك در اطراف خانهها.
– سقفهاي كاذب و سبك.
– خطوط تلفن و برق و دكلهاي برق و تلگراف.
– انسداد راههاي عبور.
طوفانهاي دريايي (موج بندر يا دريا لرزه)
گاه قسمتهايي از بستر درياها و اقيانوسها به طور ناگهاني و درجهت قايم (به سوي بالا و پايين) جابجا ميشوند، در پي اين امر آبهايي كه برروي بخشهاي جابجا شده قرار دارند نيز از حالت اوليه خود خارج ميگردند، امواجي بر سطح درياها و اقيانوسها منتشر ميشود كه زمينشناسان به آنها طوفان دريايي (موج بندر يا دريا لرزه) ميگويند. بر اثر زلزله، لغزشهاي زمين در زير دريا و يا فوران آتشفشان در دريا به همراه ايجاد شكاف در كف اقيانوسها امواج عظيم بسيار قوي، پديد ميآيد كه گاه از بيست تا پنجاه متر ارتفاع و به سرعتي از 500 تا 1000 كيلومتر در ساعت ميرسد، ميليونها تن آب را يكباره جابجا ميكند و گاه موجب غرق كامل بنادر و سواحل ميشود اين امواج درساحل سرعت خود را از دست داده و در مقابل بر ارتفاع آنها افزوده ميشود.
كلمه تسونامي از يك واژه ژاپني به مفهوم موج بند اقتباس شده است. مسافتي را كه تسونامي از محل تشكيل خود طي ميكند گاه به چندين هزار كيلومتر ميرسد. در سال 1775 ميلادي زمين لرزهاي در جنوب غربي اروپا، تسونامي ايجاد كرد كه 6000 نفر را در ليسبون پايتخت پرتغال كشت ارتفاع آب به 18 متر رسيد. در سال 1883 ميلادي به دنبال انفجارهاي آتشفشاني جزيره كراكاتو در اندونزي تسونامي ايجاد شده حدود 35000 نفر از بين برد. بيشترين موج Tsunami تاكنون در ژاپن، آلاسكا و بنگلادش مشاهده شده است.
اقدامات مقابله با تسونامي همانند اقدامات مقابله با سيل ميباشد و عزيمت به يك زمين مرتفع يا تاحدي وسط شهر محل سكونت ميبايست در دستور كار قرار گيرد. از جويبارهايي كه به داخل دريا جريان مييابند نيز ميبايست پرهيز نمود.
در صورت بروز طوفان
- براي اطلاع از وضعيت و گرفتن دستورات لازم به راديو، تلويزيون و يا اعلام بلندگوهاي عمومي گوش فرا دهيد.
- پنجرههاي خانه را با تخته بپوشانيد (بر روي پنجرههاي بزرگ و پهن به منظور پيشگيري از خرد شدن، نوار چسبهاي مناسب بچسبانيد).
- لوازم و ابزاري را كه بيرون هستند به داخل بياوريد.
- غذا و آب ذخيره كنيد، راديو و چراغ قوه همراه داشته باشيد.
- جريان برق، آب و گاز را قطع كنيد (امكان شروع هر گونه حريق را از بين ببريد).
- در منزل بمانيد و به پنجره و درها نزديك نشويد (به محكمترين قسمت خانه پناه ببريد)
- تماشاي طوفان سهلانگاري است، وقتي كه امواج طوفان درست بالاي سر شماست مرحله آرامش است بزودي باد شديد از سمت ديگر بر خواهد خواست.
- بعد از طوفان به خارج از منزل نرويد (به آرامش پس از وقوع طوفان اعتماد نكنيد، اين آرامش بيش از چند دقيقه طول نخواهد كشيد، در داخل منزل و پناهگاه باقي بمانيد زيرا طوفان شديد از جهت مخالف باز خواهد گشت).
- جز در مواقع ضروري رانندگي نكنيد.
- اگر فرصت نداريد به پناهگاه برويد در نزديكترين نهر يا جوي آب دراز بكشيد و سر خود را با دست بپوشانيد.
- به دليل نامنظم بودن طوفانهاي استوايي، اغلب اوقات پيشبيني محل و زمان دقق وقوع طوفان غيرممكن است.
- چنانچه دستور ترك محل صادر شود، بايد فوراً به آن عمل نماييد.
- از ساحل و ساير مناطقي كه احتمالاً در معرض خطر جزر و مد است دور شويد، طوفان ممكن است موجب جاري شدن سيل گردد پس، از جادههايي استفاده كنيد كه از رودخانهها دور باشند.
- درجه برودت يخچال را افزايش دهيد تا در صورت قطع برق، مواد غذايي براي مدت طولانتري قابل نگهداري باشند.
- اثاثيه خارج از منزل را به داخل منزل بياوريد (سطل زباله – آنتن و …)
- از تلفن فقط در موارد ضرورت استفاده نماييد.
- بعد از بروز طوفان از مناطق خطر و آسيب ديده دوري نماييد.
- اگر احساس ميكنيد كه به سقف خانه فشار ميآيد و در حال خراب شدن است پنجرهاي را باز كنيد.
در هنگام وقوع طوفان يا اعلام وقوع طوفان
- وقتي كه در ناحيه شما طوفانهاي توأم با رعد و برق وجود دارد، براي دستيابي به آخرين اطلاعات اضطراري كه از سوي مقامات مسئول محلي اعلام ميشود، راديو و يا تلويزيون خود را روشن نماييد. گوش به زنگ شنيدن (جديدترين) اطلاعيههاي منتشره در مورد احتمال وقوع گردباد، يا اعلام وقوع گردباد باشيد.
- سيستم هشدار در مورد گردباد كه در محله يا منطقه شما موجود ميباشد را بشناسيد. اكثر نواحي مستعد گردباد به يك سيستم آژير مجهز ميباشند. فرق بين نوع آژير در هنگام احتمال وقوع گردباد با اعلام وقوع گردباد را بشناسيد.
- وضعيت احتمال وقوع گردباد وقتي اعلام ميشود كه شرايط آب و هوايي مستعد ايجاد گردباد باشد، براي مثال در طي يك طوفان شديد توأم با رعد برق.
- مواظب وضع هوا باشيد و آماده باشيد كه در صورت بدتر شدن اوضاع فورا پناه بگيريد. وضعيت اعلام وقوع گردباد وقتي اعلام ميشود كه قيف گردباد مشاهده شود يا توسط رادار مشخص گردد. فورا بايد پناه بگيريد.
- از آنجايي كه گردبادها اغلب با طوفانهاي تندري همراه ميباشند، هر گاه كه احتمال وقوع يك طوفان توأم با تندر برود يا اين طوفان به وقوع بپيوندد، بايد به تغييرات اوضاع هوا، به طور جديد توجه نماييم. وضعيت احتمال وقوع طوفان تندري شديد به اين معني است كه امكان وقوع طوفان تندري شديد در ناحيه شما وجود دارد.
- باتريهاي تازه (نو) و يك راديو يا تلويزيون كه با باتري نيز كار مينمايد، در دسترس قرار دهيد. اغلب در طي طوفانهاي تندري – درست زماني كه اطلاعات در مورد اعلام وضعيت هوا بيش از هميشه موردنياز است – جريان برق قطع ميشود.
- برخي گردبادها به سرعت، بدون زماني براي هشدار اعلام وقوعشان و گاهي بدون همراهي طوفان توأم با تندر، ظاهر ميشوند. زماني كه مواظب گردبادهايي كه سريع پديدار ميشوند هستيد، بايد بدانيد كه نميتوانيد مطمئن باشدي كه قيف گردباد را حتما خواهيد ديد چون امكان دارد ابرها با بارش باران مانع ديد شوند.