اعضاء مختلف درختچه زرشك ( ريشه ، پوست ، ساقه ، برگ وميوه ) ازنظرخواص طبي ودرماني ( مانندوجوداكسي آكانتين وبربرين درريشه ) ومصارف خوراكي ( طعامها، آشهاوغيره ) وصنعتي ( رنگرزي ، تانن سازي ، منبت كاري وخاتم سازي ) وسايرمصارف آن ( ازقبيل تهيه ژله ، مرباوتهيه نوشابه ها) ازديربازموردتوجه مردم ايران وسايرملل بوده وهست .قدمت زرشك رابه دوره اثوسن نسبت مي دهند1ودرايران هم ازساليان قبل تابه امروزگياه شناخته شده مردم بوده است .بطورطبيعي ووحشي درمناطق مختلف ايران مي رويد.تنهادراستان خراسان بصورت كاشته شده نوع بي دانه آن موردبررسي قرارداشته است ولي چندسالي است كه به علت بالارفتن قيمت ، كشت وپرورش آن بصورت يك گياه اهلي بويژه درخراسان رونق گرفته است وبصورت منبع درآمدجديدي براي كشاورزان وباغداران درآمده است .اهميت وتوسعه روزافزون آن ايجاب مي كندازطرف وزارت كشاورزي تحقيقاتي درزمينه هاي به نژادي وبه زراعي به عمل آيد. آزمايشات وتحقيقات درزمينه هاي گوناگون مانندميزان كودموردنياز، شناخت واقعي آفات وبيماريهاوغيره بطورجدي صورت گيردتابتوان درآينده بابهبودكيفي وكمي آن ، زرشك رادرزمره اقلام صادراتي محصولات غيرنفتي قرارداد، وازاين راه درتأمين ارزموردنيازكشورسهمي داشته باشد.فعلاً صادرات آن بطورمحدودودرسالهاي 1345 بمقدار98 كيلوگرم بهمراه سماق ودرسال 1360 بميزان 550 كيلوگرم بخارج ازكشورصادرشده است .شك نيست درصورت بازاريابي صحيح واصولي ، مي توان صادرات آنرابطورچشمگيري افزايش داد.
نام زرشك
زرشك رابه نامهاي سرشك ، دارشك ، زارج ، زراچ ، زرك ، زراك ، زرسك ، زرنگ وزرتك ( بروزن زرشك ) ، زاج ، زريك ، اترار، عودالريح ، عودالصليب ، زنبل ، هروك ، زنبر، امبرباريس ( يوناني ) ، انبرباريس
(عربي ) 32 وبرباريس گفته اند.درزبان فرانسه (( vinegrette )) و
(( epine vinette)) ودرخت زرشك را(( vinettier ))ودرزبان انگليسي
(( barberry tree )) وميوه اش را(( barberry )) گويند.
زرشك ازخانواده (( berberidaceae )) ونام علمي آن (( berberis vulgaris )) وچندگونه است 33 ، ازجنس (( berberis )) تاسال 1975 تعداد662 گونه نام برده شده است 34 وبرخي ازگونه هاي آن كه درايران مي رويندبه اين شرح است :
ديدگاه يك بيگانه مقيم ايران : دكترشلميرهلندي 35 درحدودصدسال پيش درايران اقامت داشته وي پزشك دارالفنون ورييس بهداري تهران بوده است اوطي يادداشتي درباره زرشك نوشته است .
(( … درايران مردم آب زرشك مي نوشند36 .باغذازرشك مي خورند.مرباهم ازآن تهيه مي كنند، اين مربابسيارخوشمزه است .دم كرده زرشك راباسنبل طيب ، براي پيشگيري ازخونريزي مي نوشند،درصنعت ، زرشك رابراي رنگ آميزي پارچه هاي پشمي ، ابريشمي وپنبه اي به كارمي برند.))بربرين راازريشه درخت زرشك استخراج مي كنند.مخلوط آن بازاج ، رنگ زردخالص به دست مي آيدكه براي رنگ آميزي چرم استفاده مي شود.
شربت زرشك
براي تهيه شربت زرشك ، نيم كيلومحصول تازه آن رادريك ليوان آب خيس مي كنند.دوساعت بعدآب آن رامي گيرند.نيم كيلوشكربه آن مي افزايندسپس مي جوشانند.شربت به دست آمده درشيشه اي سربسته ، مدتهاقابل نگهداري است وبتدريج مي توان ازآن استفاده كرد.نوعي نوشابه بسيارگواراوطبيعي نيزازآب زرشك مي سازند.
اندازه محصول زرشك درهكتار
نهال زرشك تاحدودپنج سال دستاورداقتصادي چشمگيرندارد.محصول درخورتوجه ازسال پنجم آغازمي شود.ازسال هفتم ميانگين محصول زرشك درهرهكتارحدوددوتن خواهدبود.باافزايش سن درخت ، محصول بيشترمي شود.عمردرخت زرشك نسبتاًزياداست .درناحيه بيرجندوقاين درختاني وجودداردكه سن آنهابه پنجاه ياشصت سال مي رسد.اين درختان به خوبي محصول مي دهند.البته باردهي درخت يك سال درميان است .خوشه هاي زرشك درروي شاخه هاي دوساله به بالا پديدارمي شود.چنانچه هرس انجام نگيردمحصول كاهش مي يابد.
ميانگين زرشك خشك به دست آمده ازهردرختچه :
نهالهاي پنج ساله يك كيلو، هفت ساله هفت كيلوودوازده ساله بيست كيلوگرم خواهدبود… دوره باردهي درخت زرشك تاحدودهشتادوپنج سالگي مي باشد.
بيشترين اندازه باردهي ازسالهاي چهارده وپانزده آغازوتابيست وپنج سالگي ادامه دارد.ازهرچهاركيلوگرم زرشك تازه ، يك كيلوگرم زرشك خشك به دست مي آيد.
1-كراتي ژينا: اين گونه جنگلي است ودردامنه هاي جنوبي البرز
( فيروزكوه تاطالقان ) مي رويدودرختچه اي است به بلندي يك متر، بلندي خارهاي آن تاسه سانتي مترمي رسد.
2-انترژريما: بيشتردرشمال آذربايجان ( ناحيه خوي ، قطور) ودرديگرنقاط نيزازمنجيل تازنجان ، گرگان ، سمنان ، خراسان ، اصفهان ، فارس ، تهران (پس قلعه وكرج ) ، كاشان وكرمان وجوددارد.اين گونه به بلندي تاسه مترمي رسد.
3-اريان تاليس : ازالموت تاسمنان ودركوههاي ساوه وكاشان هم ديده شده است وتادومترقدمي كشد.
4-وولگاري : اين گونه درختچه اي است كه تاحدوددوونيم متربلندمي شود.بيشتردرآذربايجان مازندران وگرگان مي رويد.
5-براكيوپوتري : دركوهستانهاي فيروزكوه ديده شده است .
6-شنيدر: به صورت درختهايي تابلندي چهارمترديده شده ودرناحيه شمال ، مازندران وگرگان مي رويد.
7-گونه جديد: اين گونه به وسيله گروه گياه شناسان (( فلوراايرانيكا)) درخراسان بين ناحيه بجنوردومراوه تپه كشف وبررسي شده است .گونه نورابه نام خراسانيكا(( khorasanika )) نامگذاري كرده اند.
انتخاب محل وخاك :
اين درختچه هادرمنطقه وسيعي ازخاكها، ازلومي شني گرفته تالومي رسي به خوبي رشدمي كنند.بنابراين انتظارمي رودكه درهرخاك باغي معمولي موفق شود، اگرچه برخي ازانواع زرشك هامحل سايه متوسط رادوست دارندوليكن بهترين نتيجه ازكشت اين گياهان درجاهاي آفتابي ( ياجزئي سايه ) بدست مي آيد.دراراضي آهكي بخوبي عمل مي آيدودرخاكهاي سيليسي موفقيت چنداني دربرندارد.زرشكهاي خزان داردرخاكهاي ضعيف وشرائط سخت به خوبي رشدمي كنند.
روشهاي تكثيروفصل كاشت :
1-تكثيربه روش بذركاري :
تكثيرزرشك معمولاًازطريق بذوررسيده وجداشده ازميوه صورت مي گيردويابذورميوه راپس ازرسيدن بمدت دوماه درمحلي خنك بادرجه حرارت 5 درجه سانتي گرادبصورت استراتيفه نگهداري كرده وسپس اقدام به كشت بذرمي كنند.درصورتيكه درفصل پاييزاقدام به كشت بذورگردددربهارسال بعدجوانه مي زنند.يااينكه دراوايل بهاردرشاسي سرد، بذرآنرادرداخل جعبه هايي ياداخل گلدانهاي محتوي دوقسمت لوم ، يك قسمت خاك برگ ويك قسمت شن ، شسته شده مي كارند.نهال هاي جوان رادرداخل جعبه هايي نشاءمي كنند ( ازجعبه ياگلدان اولي درآورده وبه جعبه وياگلدان ديگري انتقال مي دهند) يااينكه وقتي نهال هاباندازه كافي بزرگ شده باشند، هرنهالي رابه تنهايي بداخل گلدانهاي كوچكي انتقال مي دهندودرنتيجه ازگلدان درآورده ودرحاشيه ذخيره ( reserve border ) نشاء ميكنند. بذوررادربسترآماده ودريك جاي سايه دارنيزمي توان كاشت . بايدتوجه داشت كه نهالهاي بدست آمده ازبذرداراي همه خواص مادري نمي باشندوبه علت اختلاط دانه گرده ، ارقام گوناگوني ممكن است ازآنهابه دست آيد.
2-تكثيربروش قلمه :
تكثيرزرشك ازاين طريق به آساني امكان پذيراست . قلمه هارابايدازبوته هايي كه داراي بهترين خواص مي باشندانتخاب كرد. قلمه هاراازشاخه هاي چوبي يانيمه چوبي به طول 90 يا120 سانتي متردراواخرتيريامردادماه تهيه مي كنندوآنهارادرشاسي سردودرداخل بستري ازخاك شني نشاءمي كنند. حدود6 ماه طول مي كشدكه قلمه هابه اندازه كافي ريشه دارشده وبراي نشاء كردن آماده بشوند.
3-تكثيربروش پاجوش :
دراين روش به جاي قلمه ازپاجوش هاكه به فراواني دوربوته هاي مسن زرشك به وجودمي آينداستفاده مي كنند. براي تكثيربايدپاجوش هاراازبوته هاي بزرگ مادري جداكرده وبه طورجداگانه كشت كنندانواع هميشه سبز
( بويژه b . stenophylla ) رابايستي قبل ازاينكه ارتفاع آنهابه 30 تا60 سانتي متربرسدبه محل اصلي منتقل كرد. زيرانهال هاي بزرگ تربآساني اين نقل وانتقال راتحمل نمي كنند.
4-تكثيربروش خوابانيدن :
اين عمل به وسيله خوابانيدن شاخه هاي جوان دراوايل ماه خرداددرماسه ودربسترگرم سايه دارانجام پذيراست .
5-تكثيرازطريق پيوند:
به علت سهولت ازديادزرشك ازطريق قلمه وپاجوش بندرت ازپيوندبراي ازدياداستفاده مي كنند، مگردرموارداستثنايي كه رقم موردنظرراروي پايه هاي بذري برآن پيوندكرد.
تذكر: ريشه زرشك به هوابسيارحساس است لذاپس ازبيرون آوردن ريشه آن رافوراًمي نشاننديااينكه ريشه هايش رادركيسه اي درخاك نگه داري مي كنندوقابل توجه است كه به عقيده كشاورزان پيوندقبول نمي كند.
هرس
اگردرختچه هاي زرشك رابه حالت طبيعي پرورش دهندبه صورت درختچه هاي خوش تركيب كه ازساقه هامي رويندوبه هرس مرتب ومنظمي نيازندارند.ولي چنانچه بخواهندكمي پابلندعمل بياورند. لازم است باحذف شاخه هاي پايين روي تنه اصلي ، پايه كوتاهي به وجودبياورندكه شاخه هاي بلندبارده ازآن منشعب خواهدشد. بااين طرزفرم دادن برداشت ميوه رامي توان آسانتروكم خرج ترانجام داد.
كاشت زرشك
زرشك بهترين فصل كاشت آن پاييزمي باشدبراي كاشت آن گودالي به عمق دوياسه وجب درعمق زمين كنده مي شودودرزمينهاي سخت يك وجب شن ريخته مي شودتازرشك بتواندريشه كنددرهنگام كاشت بايدتوجه داشت كه درخت ريشه دارباشدودرهر15000 متربراي اينكه درخت به خوبي رشدكنديك درخت كاشته مي شودوبراي آبادي آن دربهاريادرهرفرصتي(پاييز) مي توان ازكودهاي حيواني استفاده كردكودهاي شيميايي كمترمورداستفاده قرارمي گيردزيرابه زمين ضررمي رساند. وبعدازكاشت براي اينكه درخت خودرابگيردوخشك نشودآب داده مي شودوهر12 روز يا24 روزبايددرخت بايدآب داده شودچنانچه زرشك درزمين خوبي كاشته شده باشد
( زميني كه شني ياريگي نباشد) ودراول پاييزكوبيده شود( ياكوبنده شوديعني خاك آن زيروروشود) چنانچه درزمستان به وسيله باران ياآبياري شده باشددرزمستان آب نخوردخشك نمي شودبااين وجوددرمواردديده شده كم آبي يكي ازعوامل كاهش زرشك يابرگ زردي زرشك بوده وحتي درچندسال اخيركه باخشكسالي منطقه بيرجندوقاينات روبروبوديم بسياري ازدرختان ميوه خشك شدكه زرشك هم ازاين دايره مثتثني نبود.
دريك قطعه زمين كه متعلق به حاج غلامحسين ازروستاي چهكندوروشناوندبودودرآن حدوداً 70 درخت زرشك وجودداشت فقط 16 عددپس ازآبياري نشدن ظرف دو، سه سال باقي ماندكه آن هم بخاطراين بودكه 16 درخت دركنارجوي آب ورودخانه فصلي قرارداشت البته اين قطعه زمين شني بودوحاج غلامحسين نتوانسته بودبه علت فلج شدن پايش به آن رسيدگي كندوعلاوه براين دوساعت آب كه داشت متعلق به يكي ازخانهاي منطقه بودكه ازپيرمردآن راآن خان گرفت واين موردهنگام باخشكسالي اخيربودزرشك حتي درآب شورقادربه رشدمي باشد
( نه درآب كه ازآن حتي مي توانندنمك استخراج كنندوزيادشورهست كه درآن هيچ درختي رشدنمي كند) درمواردي كه مي توان به استفاده ازآب شوراشاره كرددرمنطقه بيرجنددرروستاهاي كندر، اشنحاباد، چهرك ، قابل ذكراست كه فاصله خوب يك درخت زرشك ازديگري هفت مترمي باشد.
برداشت زرشك
براي چيدن زرشك درمناطق بيرجندوقاينات معمولاًفصل چيدن پاييزمي باشددراين زمان زرشك قرمزرنگ مي شودوطعم آن ترش مايل به شيرين مي شودومعمولاًدرآبان ماه رنگ دانه هاي زرشك سرخ شده وكشاورزان باسرخ شدن زرشك آن رابرداشت مي كنند. چراكه براثرسرمازرشك حالت خودراازدست مي دهدودراصطلاح سرمازده مي شودزرشكهاي سرمازده طعم خوبي ورنگ خوبي ندارندفصل سرمامعمولاًدرآذراتفاق مي افتد(فصل زمستان )
زرشك درسال سوم نشان مي كند( اندكي زرشك كه ناچيزاست ) ودرسال پنجم زرشك دهي آن شروع مي شوددرخت درزمينهاي آبادوباخاك خوب ودرزمينهايي كه علوفه هاي آن چيده مي شودوكودداده مي شوددرخت درسال پنجم درچنين زمينهايي مي تواندحتي 10 كيلوزرشك داشته باشدامادرزمينهاي رهاشده زرشك قابل توجهي ندارداين براساس تجربه مي باشداگرعمردرخت حتي 20 ساله شودورسيدگي مناسبي به آن نشودزرشكي نخواهدداشت وياناچيزخواهدبودوبراي چيدن زرشك شاخه هاي زرشك دارراجدامي كنندتقريباً درهفت سال پيش درمنطقه چهكندوروشناوندكسي علاقه اي به زرشك نداشت ومردم معتقدبودندكه زرشك به زحمت آن نمي ارزد( ارزش ندارد) اما حاج غلامحسين يعقوبي پيشنهادكردكه شاخه هاي زرشك دارراازدرخت جداكنندكه اين عمل به هرس كردن درخت هم كمك مي كندمردم اين روستاپس ازاين پيشنهادبه كاشتن زرشك روي آوردن به گونه اي كه محصول اصلي آنان محسوب مي شوددرحال حاضرزرشك محصول اصلي بسياري ازروستاهاي منطقه بيرجندوقاينات راشامل مي شودوبراي آسيب نرسيدن به دست توسط خارهاي زرشك مردم اين مناطق ازدست كاله ( دستكش زخيم ) معمولاًاستفاده مي كنندالبته دربعضي مواقع ازچوب براي ريختن زرشك برروي سفره هايي كه بر زيردرخت پهن شده استفاده مي كنندكه اين مورددربعضي ازروستاهاكه زرشك زيادي دارندظاهراانجام مي شودكه براثرزدن چوب به درخت براي ريختن زرزشك معمولاً دانه هاي زرشك پاره شده وآب آن مي ريزدوزرشك مطلوبي برداشت نمي شودوچيدن آن بادست به صرفه نيست ومعمولاًبراي چيدن درختهايي كه زرشك كمي دارنداستفاده مي شودقابل ذكراست كه زرشك سال درميان زرشك مي كنديعني از80 سال عمرخود40 سال زرشك داردو40 سال زرشك ندارد.
پس ازچيدن زرشك به روش دستي ياچوب زدن آن رادرخرمنهاويازمينهاي مسطح پهن كرده وبراي اينكه ازبارندگي حفاظت شودبرروي آن نايلون مي اندازندالبته گاهي شاخه زرشك داركه بامقراض ياطاق بروياقيچي چوب بر، ازشاخه جداشده رانيزبرروي زمين مي گذارندبراي خشك شدن امابراي نگهداري بهتروياپفكي كردن زرشكي كه باشاخه جداشده دراتاقهايي باطبقه هاي چوبي شاخه هاي زرشك برروي طبقه هاي چوبي قرارمي دهندتاخشك شودومعمولاًتابهارطول مي كشدكه زرشك دراتاقهاخشك شودوبرروي زمين صاف ياخرمن پس ازآنكه كمي خشك شدباشروع زمستان وبارندگي آن رابه اتاق آورده ومعمولاً تابهاركاملاً خشك مي شودالبته بعضي آن رامي فروشنددرزمان چيدن ياپس ازجمع كردن ازخرمنها، مردم سعي مي كنندپس ازپاك كردن زرشك آن رابفروشندچون به قيمت بالاتري مي توانندباپاك كردن بفروشندوبراي پاك كردن معمولاً ازقربال يابادزدن يادستگاههاي قربال زرشك برا ي جداكردن برگهاودم زرشك استفاده مي كنندوبعدمانندبرنج آن راتميزمي كنندوبه اصطلاح پفكي مي كنندوبعضي هم زرشكها رابابرگها باقيمت كمترمي فروشندوبعضي زرشك رابردرخت با يك قيمتي كه خريدارمي گويدمي فروشندوبعضي زرشكهاي چيده شده راچكي يعني تخميني مي فروشندوبعضي زرشكهاراتاآخرسال نگه مي دارندتاقيمت آن گرانتر بشودوبفروشندالبته تاآخرسال امكان اينكه شاهپريكهابه زرشكهاداخل خانه حمله كندوجودداردومعمولاً شاهپريكهابه زرشكهاآسيب مي رسانندقيمت زرشك نوسانات بسياري داردبه عنوان مثال درسال 79 ( 500 – 400 ) تومان – آخرسال 800 تومان درسال 80 ( 500 – 400 ) تومان البته درآخرسال به 1400 تومان رسيدوامسال 81 به 2000 تومان كه بيشترين قيمت درسالهاي اخيربوده البته درطول سالهازرشك درحال نوسانات وگاهي نوسانات شديدقرارداردامسال باوجودآنكه قيمت به 2000 تومان مي رسدبيشترزرشكهاي سال گذشته قابل فروش مي باشندچراكه زرشكهاي امسالي هنوزخشك نشده اندالبته زرشكهاي ترباتوجه به قيمت 2000 تومان خريدوفروش مي شودالبته قابل توجه است كه ازهر5 كيلوزرشك ترمعمولايك كيلوزرشك خشك حاصل مي شودكه زرشك خشك كيلويي 2000 تومان مي باشدوترقيمتش پايين تراست .
آبياري وداشت زرشك :
آبياري همانطوركه قبلاگفته شدبستگي به عوامل خاك وغيره دارداماآبياري كردن درزمستان وتابستان براي افزايش محصول اهمييت دارد.
انواع روشهاي آبياري :
آبياري شياري : براي آبياري شياري ، شياري درپاي درختان باعمق 30-40 سانمتيمتروپهناي 20 – 30 سانتيمترايجادمي شودوبافاصله 75 تا150 سانتيمترمي باشدوبستگي به رديفي كه درختان واقع شده دارددرمحل تحقيق مااين روش بيشترين كاربردراداردچراكه كشاورزان معتقدندآب كمتري مصرف مي شودوسطح نفوذي آب 40 تا70 درصداست .
آبياري نواري : كه درزمينهاي مسطح مورداستفاده قرارمي گيردواغلب به عنوان غرقابي ناميده مي شوددراين روش شيب سطح زمين1 % مي باشدياكمترازاين روش نيزبه طورمحدوددرروستاي چهكندوروشناوندياروستاهاي اطراف استفاده مي شودبراي البته درختان وسطح نفوذي آب 40 تا80 درصداست .
آبياري باراني : مناسب براي زمينهاي ناهموارامادرآبهاي داراي املاح ونمك باعث نشستن نمك برروي برگ هاشده وباعث سوختگي برگهاوآفت درختان مي شودامابه خاطرهزينه داشتن نسبت به روش هاي بالاومشكل بودن ايجادآن درروستاهاي بيرجندازاين استفاده نمي شودحتي كشاورزان معتقدندكه آب مناسبي به محصول نمي رسدالبته بعضي كه كمي آگاهي دارند.
قطره چكانها: كه جديدترين نوع آبياري مي باشدكه لوله ها به صورت قطره چكان ازكناردرخت مي گذردوهرچه درخت بزرگ ترباشدقطره چكانهابيشترمي شونداز2 – 8 عدد وكمي پاي درخت گاهي شوره مي زندكه بايدتميزشودوحتي داراي سيستم اتوماتيك آبياري درزمان معين مي باشدكه به دليل مشكلات بالا ازآن استفاده نمي شود.
فايده هاي درخت زرشك وميوه آن
اين درخت باتنه هاي فراوان وانبوه ، باشاخه شكننده داراي فايده هاي زيادي است . پوست شاخه هاي آن راخشك مي كنندوبراي درمان بيماريهايي چون
يرقان ، سنگ كليه وسنگ كيسه صفراورفع اعتيادبه كارمي برند 23 دركشورهاي چين وژاپن ازديرزمان ازآن استفاده مي كرده اند.
پوست ريشه زرشك به صورت استعمال خارجي و4 گرم درنيم ليترآب جوشانده معادل سه فنجان درروزبين دوغذابنوشند. ودرطب سنتي آن راگرم وخشك ، قابض ومدرمي دانند.
جوشانده شاخه هاي جوان همراه بابرگ آن ، براي پيشگيري ازگسترش بيماريهاي دهان ودندان به صورت موضعي ( مزه مزه كردن ) مصرف مي شود.
ميوه زرشك سته ، يعني گوشتي وشبيه انگوركوچك وبه رنگ زيباي زرشكي است .
زرشك ( دانه داروبي دانه ) ازديدطب سنتي سردوخشك است . دزمقداركم قابض ودرمقدارزيادترمسهل ومدرمي باشدونيزشامل خواص زيراست :
مقوي قلب ، صفرابر، مسكن حرارت معده وكبدوبندآورنده خون ازبواسير24 .
براي بيماران سردمزاج ، بايدباادويه گرم وخوشبومانندسنبل – طيب ياقرنفل مصرف شود. ازآب زرشك براي درمان مسموميتهاوپيشگيري ازاستفراغ استفاده مي كنندوتب بري قوي است 25 .
مقدارمصرف هروعده آب زرشك ، صدگرم ( حدودنيم ليوان ) واززرشك خشك پانزده گرم بسنده خواهدبود. كساني كه سرفه مي كنندبايدآب زرشك راباكمي عسل بنوشند.
يونانيان وروميان قديم بازرشك آشنايي داشته اند. سيمون ژانون سي
( simon januensis )درقرن هشتم ، نخستين كسي است كه آن رابه عربي بربويي ناميد.
درسال 1554 ميلادي شخصي به اسم ماتيول ( matthiole ) نام : كرسپينوس
( crespinus ) رابرزرشك نهاد. درايتالياهنوزبه همين نام مشهوراست 26 .
ازنشانه هاپيداست كه ازديرباز، زرشك رادرايران مي شناخته اندوازخواص آن آگاهي داشته اند. درتاريخ آمده است كه حكيم زكريارازي زرشك رابراي آدمي مفيدتشخيص داده وبه هارون الرشيدخليفه عباسي سفارش كرده است كه براي درمان تب ،عطش والتهاب آب زرشك بنوشد.
غرغره ده گرم زرشك كوبيده ( گردزرشك دانه دار) درصدسانتي مترمكعب آب كه يك دقيقه جوشيده باشد، گلودردرادرمان مي كندونوشيدن دوفنجان ازآن براي مداواوتسكين موقت تنگي نفس مفيداست .
اين ميوه داراي حدودشش درصداسيدهاي (( ماليك )) و(( تارتاريك )) مي باشدوبه همين علت ترش مزه است .
حدودچهارونيم درصدقندداردونيزويتامين ث يااسيداسكوربيك ، اسيدماليك آن 6 / 6 درصد، داراي موادپكتيكي ، صمغ ، نوعي اسيدعطري وپاره اي نمكهاي معدني است .
درهرميوه زرشك( زرشك دانه دار) دودانه وگاهي سه دانه ديده مي شود. ساييده دانه زرشك براي درمان زخم روده به كارمي رود27 .
دراروپاشرابي اززرشك مي سازندكه براي مداواي تب وهمراه باداروهايي ديگربراي دفع رخي انگلهاي دستگاه گوارش به كارمي رود. درضمن اين شراب ترش مزه است واثرقابض دارد.
دربيماريهاي دهاني بويژه ورم لثه وواگذاري آن توصيه شده است كه برگ درخت زرشك رابيماربجودياجوشيده وصاف كرده برگ آن رامزه مزه كندبرطرف مي شود. دربيماريهاي دهاني به علت كمبودويتامين ث آسكوربوت نيزبسيارمفيداست . جوشانده برگ زرشك رابراي مداواي زخمهابه صورت استعمال خارجي به كارمي برند. ازقرن هفدهم ريشه وپوست شاخه اين درخت رابه عنوان صفرابرومداواي بيماري يرقان ( زردي ) استفاده مي كردند. جوشانده برگ نيزدردرمان رقيق شدن خون ومداواي اسهال مزمن به كارمي رود.
بربرين ( berberine ) ماده اي است كه درپوست شاخه هاي اين گياه وجودداردازجنس الكالوييدواندازه آن حدود7 / 1 درصدوخيلي تلخ است . درآب سردكمترحل مي شودودرالكل وآب گرم محلول مي باشد. بربرين درصنعت رنگ سازي مصرف دارد. ازمخلوط كردن شيره ميوه رسيده بازاج ، رنگ قرمزارغواني ساخته مي شود.
گل زرشك نيزداراي ماده اي الكالوييدي است به نام اوكسياكانتين oxyacantine درپزشكي استفاده مي شود.
درجوانه هاوريشه گياه ، نوعي قند، موسيلاژ ، موادپكتيكي وموادرزيني است . ازريشه آن تاكنون توانسته اندفزون بربربرين واكسياكانتين ، بربامين (berbamine ) ، پالماتين ( palmatine ) ، ژاتوريزين ( jatorrhizine ) كلامبارين (colambarine ) وبربرولين ( berberoline ) تهيه وموردبهره برداري قراردهند28 .
آفات وبيماريهاي مهم زرشك درايران
– آفات زرشك
1 – gonocerus acuteangulatus ( goeze . ) fam . coreidae
اين آفت به برگ وجوانه هاي زرشك دراستانهاي شكمالي ايران حمله مي كند.
2 – liosomaphis berberidis ( kalt . ) fam . aphididae
شته زرشك – اين شته به برگهاي زرشك دراستانهاي شمالي حمله مي كند.
3 – lymantria dispar ( l . ) = porthetria dispar ( l . ) > ocneria
dispar ( l . ) fam . lymantriidae
پروانه ابريشم باف ناجور- به برگهاي زرشك دراستانهاي شمالي ايران حمله مي كند.
4 – malacosoma neustia ( l . ) fam . lasiocampidae
پروانه تخم انگشتري – به برگهاي زرشك دراستانهاي شمالي ايران حمله مي كند.
5 – rhagoletis cerasi ( l . ) fam . tephritidae
مگس گيلاس – اين مگس به ميسوه هاي زرشك دراستانهاي شمالي وآذربايجان حمله مي كند.
زرشك ميزبان مرض زنگ گندم :
دراوايل قرن هفدهم كشاورزان فرانسوي متوجه شدندكه هرجابوته هاي زرشك وجوددارد، آلودگي مزلرع گندم به زنگ سياه ساقه گندم بسيارزياداست . اين مسيله موردبررسي دانشمندان قرارگرفت ومحرزشدكه نوعي اززرشك مي تواندميزبان زنگ سياه گندم باشدوانتشارآنراتسهيل نمايدلذادركشورفرانسه درسال 1660 درمنطقه rouen قانوني براي ريشه كن كردن بوته هاي زرشك درحوالي مزارع گندم وضع واجراء گرديد.
دولت ايالات متحده آمريكانيزدرسال 1918 قانوني براي ريشه كن ساختن بوته هاي زرشك وضع نمودودران جرايم سنگيني براي متخلفين پيش بيني شد. ( ازسال 1918 باين طرف تاكنون حدود500 ميليون بوته زرشك رانابودكرده اند2 )ولي مطالعات بعدي نشان دادكه ناتبودكردن ميزبان ثانوي زنگ درقطع سيكل زندگي قارچ وتقليل شدت بيماري تاثيري نداردحتيب ريسشه كن كردن كامل بوته هاي زرشك درناپديدشدن زنگ گندم نتيجه اي نداردزيرادرمناطق گرمسير، قارچ زمستان رامي تواندبصورت اورودوسپور3 بگذارندوبون احتياج به ميزبان ثانويه ( زرشك ) قادرخواهدبودكه دراوايل بهاربوته هاي گندم راآلوده كند. پس ازگذشت زمستان اوردوسپورهامي تواندتوسط بادازمناطق گرمسيربنواحي سردسيرانتقال يابدودرآنجامزارع گندم راآلوده نمايد.
اين زنگ درايران دردرجه دوم اهميت قراردارد، درحاليكه دركشورهاي اروپايي وآمريكااهميت آن بيش اززنگ زردمي باشددرايران ابتدادرسال 1326 بتوسط آقاي اسفندياري گزارش گرديدمانندزنگ زردگندم درتمام مناطق ايرانيافت مي شود.
زيست شناسي
زنگ سياه گندم نسبتاً هواي گرم رادوست دارد. بنابراين اين زنگ موقعي درمزرعه ظاهرمي شودكه تقريباً نشوونماي زنگ زردمتوقف شاست ومعمولاً چنين موقعي بااوايل تابستان گرم مصادف مي باشد. زمستان گذراني قارچ درنواحي سردبه شكل هاگهاي پاييزه انجام مي گرددكه بهجوانه زدن آنهادربهاروتوليدبازيديوسپوربوته هاي زرشك راكه ميزبان واسط ( ثانوي ) قارچ است آلوده كرده وروي آن توليداسيدي واسيديوسپورمي نمايد. اسيديوسپورهاروي گندم ياميزبانهاي وحشي خانواده گندميان منتقل شده وبالاخره بيماري رادرابتداي سال درمزارع گندم شروع مي نمايند.
بنابراين درنواحي سردكه زمستان گذراني قارچ بوسيله هاگهاي بهاره ممكن نيست ، وجودبوته هاي زرشك ـ b . vulgaris ) كه ميزبان واسط زنگ سياه مي باشدووسيله اي براي انتقال بيماري ازسالي بسال ديگراست ، اهميت دارد.
بطوركلي مرحله ئسيدين اين قارچ برروي گونه هاوجورهاي زرشك ( berberis ) ومرحله پروبازيدواوردوسپورآن برروي غلات ( خانواده گندميان ) تشكيل مي يابد