معماری (سبک خراسانی)
شیوه خراسانی در سده ی نخست هجری پدید آمد و تا سده ی چهارم ادامه یافت. آن چه درباره ی فرهنگ این زمان پیداست، این است که دگرگونی های فرهنگی، بیشتر در خراسان رخ می داد. این سرزمین زادگاه تحسین نمونه های هنر و معماری اسلامی است و از آن جا به شهرهایی چون دامغان و یزد رسیده است. از دیدگاه نیارشی، معماری شیوۀ خراسانی با شیوۀ پارتی تفاوتی نکرد. در این شیوه هم چفدهای مازه دار (بیز یا مرغانه ای) به کار می رفت، اما بلندای پاکار چفدها را کم می گرفتند و معمولاً کمی بیش از بلندای قد یک انسان بود و این چنین بلندای ساختمان را کوتاه می ساختند.
ساختمایه ای که در این شیوه به کار رفته «بوم آورد یا ایدری» بوده است، یعنی آن را از خود محل ساخت به دست می آورند، نه از جاهای دیگر. برای نمونه، در مسجد جامع فهرج، دیوارهای چینه ای از گل فهرج و ستون ها از خشت است.
یکی از نمونه ساختمانهایی که در این شیوه پدیدار شد و در معماری ایران همواره جایگاه ارجمندی داشته و دارد، مسجد است.
معماری مسجدهای نخستین برگرفته از تهرنگ مسجد مدینه بود. همانگونه که در تاریخ آمده، جایگاه مسجد توسط شتر برگزیده شد.
یکی از اصیل ترین ساختمان های شیوۀ خراسانی، مسجد جامع فهرج است. این مسجد شاید کهن ترین مسجد ساخته شده در ایران است که ویژگی های نیارشی شیوۀ پارتی (ساسانی) را داراست.
تهرنگ آن و جایگاه میانسرا، شبستان و صفه ها، آشکارا آن را اثری از روزگار اسلامی معرفی می کند که از نخست برای مسجد ساخته شده و مانند مسجدهای صدر اسلام، دارای طرحی ساده و بی پیرایه می باشد. آرایه های گچ بری شکنجی و پیچک های آن، همانند آرایه های کاخ کسری در تیسفون است.
نقشه مسجد جامع فهرج بسیار ساده است، حتی ساده تر از تاریخانه ی دامغان.
شبستانی با سه هانه دارد که دهانه ی میانی بزرگتر از دهانه ی چپ و راست است. چفدهای همه ی آن ها بیضی است. تاق ها نیز آهنگ (ناوی یا کوره پوش) است.
میانسرای کوچک مسجد، از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه رواق محدود می شود. پهلوی شمالی میانسرا، چهار صفه دارد که با درگاه هایی به هم را داشته و اکنون بسته شده است. چفدهای بالای درگاه ها مانند درگاه های ساسانی، دارای هویه (نشانه) هستند و پاکار آن ها کمی از جرز های دو سوی درگاه پس نشسته است. جرزهای نمای میانسرا، چند تاقچه با چفدهای شکنجی دارد.
یکی از ویژگی های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی، نگاشته شده است. به طور کلی معماری این مسجد، به جز نقشه آن که چیز تازه ای است، معماری ساسانی است، حتی «زغره ها» و ستونک هایی که در چهار گوشه ستون های شبستان است و سه ستون و درگاه ها، همه به شیوه ی معماری پیش از اسلام آرایش شده است.
آسمانه مسجد جامع فهرج، بلندای چشمگیری دارد و تلاشی برای کوتاه کردن و مردم واری در آن شده است. مسجد فهرج کلاً از خشت هایی به اندازه یک درش (فاصله نوک آرنج تا نوک انگشت میانی) و نمای سیمگل و گل ریگ دارد. کار بهره گیری از ساختمایه های بوم آورد در این مسجد به آنجا کشیده است که به جای کاه در کاهگل که شاید در فهرج کمیاب بود. ژاژ (خارشتر- آدور) آسیا شده بکار برده اند و همین کار اندودها را از آسیب موریانه برکنار داشته است.
تاقچه های کوچک با نقش های شکنجی، نمای آن را آراسته اند. حتی نقش کنگره های تخت جمشید نیز در آن دیده می شود که این امر در معماری آن زمان، شگفت آور است. مردم می گفتند در زیر این مسجد نهان گاه هایی هست که در روزهای آشفتگی، مردم دارایی خود را در آن پنهان می کردند.
منبر موجود در این مسجد متعلق به اول محرم 1406 می باشد.
شهدای فهرج
در آبادی کوچکی که در 2 کیلومتری فهرج واقع شده است، بناهای تاریخی متعددی از روزگاران گذشته تا کنون به جهت وجود مقابری که متعلق به شهدای اسلام است ساخته اند. قبور شهدا در دو اتاق بزرگ متصل به هم واقع لست و از دیرباز مورد احترام مردمان یزد بود.
اتاق اصلی این بنا دارای چندین قبر است که به مزار شهدای فهرج منسوب است. اما نقوش سنگ های قبور این شهدا ثابت نمی کند که قبور از آن کیست و آیا واقعاً مربوط به شهدای صدر اسلام است؟
تنها یکی از قبور متعلق به شخصی است به نام «مجدالدین حسن» می باشد. کنده کاری های هر سنگ مرمر نصب شده بر قبور متعلق به قرن نهم هجری قمری است. ظاهراً کهن ترین اثر به جا مانده در این مزار نکه آجر پحته ایست که عبارت «بسم الله» به خط کوفی بر آن نقش شده است.
مطابق با اظهارات مورخان محلی، درگیری کوچکی در قصبه « فهرج » میان سپاه اسلام با مردمان این خطه روی داده و به کشته شدن تعدادی از مسلمانان منجر شده است. بنابراین علیرغم فقدان سنگ قبری مربوط به آن دوران نمی توان منکر قضیه دفن شهدای اسلام در این منطقه شد.
چرا که بنا به ضرورت ومسئله تعقیب یزدگرد، مسلمانان شهدای جنگهای خود را درهمان منطقه یا حداقل در مناطق همجوار آن دفن نموده و هرگز فرصت سنگ نوشته ای بر روی آن نیافته اند.
آنگونه که ازمنابع تاریخی برمی آید، مسجد مذکور پس ازفتح ولایت یزد بدست سپاهیان اسلام بنا گردیده، اما کتیبه ای که صدق این مدعا را تایید کند در دسترس نیست. این مسجد در زمان سعید بن عثمان در سال 45 ه.ق بنا گردید که به واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی و تلفیقی از سبک معماری آن کشور می باشد. دربناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری ازسبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است. خشت هایی به اندازه 5×32×32 آنگونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده است.
منابع و مراجع:
- سبک شناسی، محمد کریم پیر نیا
- مسجد جامع فهرج، مجله باستان شناسی و تاریخی، سال سوم، شماره اول، پاییز و زمستان 1367
- جامع مفیدی، مستوفی بافقی، جلد 3، صفحه 951
- یادگارهای یزد، ایرج افشار، جلد 2، صفحه 211