کشاورزی ایران

جمهوري اسلامي ايران با توليد حدود 100 ميليون تن از نظر تنوع محصولات کشاورزي رتبه سوم را در جهان دارد.
خبر معاون امور بين الملل و امور آفريقا در وزارت جهاد كشاورزي در سومين اجلاس وزراي كشاورزي همكاري هاي اقتصادي – منطقه اي (اكو) در تهران گفت: ايران از 66 محصول اصلي كشاورزي/ توليد كننده عمده 25 نوع است كه بيشتر انها جزو محصولات باغي هستند.
تنوع اب و هوايي و شرايط توليد مناسب موجب شده است ايران در بسياري از محصولات كشاورزي مانند خاوريا و محصولات شيلاتي / پسته / زعفران / مركبات / سيب/ انگور/ خرما/ خشكبار / زيره و غيره از عمده توليد كنندگان و صادر كنندگان جهان شناخته شود.
اجلالي گفت : سرمايه گذاري به عنوان عامل مهم در رشد وجهش اقتصادي از جمله در رشد بخش كشاورزي به حساب مي ايد.
با وجود آنكه در دهه هاي اخير هيچ گاه سهم كشاورزي از سرمايه گذاري 10درصد فراتر نرفته اما در سالهاي اخير سعي شده است با افزايش جاذبه سرمايه گذاري در بخش كشاورزي كه اغلب كمتر از نصف ساير بخشها بوده است و با استفاده از ساز و كارهاي روزامد مالي و اقتصادي سرمايه گذاري در اين بخش افزايش يابد و فرصت هاي شغلي بيشتري بوجود ايد.
به همين منظور برنامه هاي زير ساختي به اجرا درامده است و استمرار دارد كه از ان جمله مي توان افزايش راندمان آب / حفاظت و اصلاح از اراضي/ افزايش توليد و توزيع ادوات و تجهيزات كشاورزي /تامين و استفاده بهينه از نهاده هاي كشاورزي به ويژه استفاده از بذور مرغوب و مقاوم ، مبارزه با آفات و بيماريها با استفاده از روشهاي نوين / توسعه واحدهاي توليدي دامي و شيلاتي / برنامه هاي پايش / پيشگيري و مبارزه با بيماريهاي دامي/ اجراي برنامه هاي جنگداري و آبخيزداري و انتقال نتايج تحقيقات به واحدهاي توليدي اشاره کرد كه هر سال از رشد قابل توجهي برخوردارند.
نتايج همه سياست ها و برنامه ها موجب شده است همواره حتي در شرايط نامطلوب اقليمي بخش كشاورزي رشد مثبتي در كشور داشته باشد كه در بعضي سالها اين رشد به حدود 10درصد نيز رسيده است.
معاون امور بين الملل و امور آفريقا در وزارت جهاد كشاورزي گفت : توسعه و كسب سهم بيشتر از بازار براي اين قبيل محصولات تنها در سايه به كارگيري فناوري هاي نوين بويژه در زمينه فراوري و بسته بندي امكان پذير است.
البته همزمان تلاشهاي زيادي به عمل امده تا موانع تجاري و فعاليت بخش خصوصي برطرف شود و اين بخش بتواند با ويژگي هاي ممتازي كه دارد منابع بيشتري را جذب كند و عليرغم تمام توانايي هاي بالقوه اي كه براي توسعه صادرات محصولات كشاورزي وجود دارد و هنوز از انها بهره برداري نشده است.

18 درصد محصولات بخش کشاورزی ایران ضایعات است

بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی اعم از زراعی، باغی، شیلاتی و دامی که با صرف نهاده های مختلف تولید می شوند، به دلایل مختلفی درچرخه تولید تا مصرف دچار ضایعات می شوند.

وضعیت موجود حاکی از آن است که متاسفانه میزان ضایعات در کشورما طبق برآورد کارشناسان امردر بخش های مختلف مذکورمعادل 8/17 درصد است. ضمن آنکه بخش باغبانی با1/28 درصد بالاترین و بخش دام و طیور با 1/6 درصد کمترین میزان ضایعات را به خوداختصاص داده اند.

برنامه فرآوری محصولات کشاورزی در چارچوب مصادیق مصوب هئیت وزیران که توسعه و حمایت از آنها بر عهده وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفته، ظرفیت صنایع موجود را بالغ بر 14 میلیون تن اعلام کرده و مقرراست این رقم تا پایان برنامه به 23 میلیون تن افزایش یابد تا بدین ترتیب زمینه فرآوری 42 میلیون تن محصول کشاورزی در کشور فراهم شود.

در بخش زراعی، سیب زمینی، گوجه فرنگی، سبزی و صیفی جات با حدود 30درصدضایعات بالاترین و حبوبات با 5 درصد کمترین ضایعات را به خود اختصاص داده اند ضمن آنکه درزیر بخش باغبانی، انگوروانجیر با حدود 35 درصد بالاترین وگردو ،بادام وفندوق با 8 درصد کمترین ضایعات رادارند.

تولید 112 میلیون تن محصول کشاورزی

بخش کشاورزی در حال حاضرحدود 15 درصد از تولید ناخالص داخلی، 21 درصد از اشتغال، 22 درصد صادرات غیرنفتی کشور را به خود اختصاص می دهد.همچنین 801 درصد عرضه مواد غذایی و 90 درصد نیازهای واحد های صنایع تبدیلی را طی دهه اخیر تامین کرده است.

در حال حاضر 85 میلیون تن محصولات کشاوزرزی شامل 5/62 میلیون تن محصول زراعی،5/13 میلیون تن محصول باغی،6/8 میلیون تن محصول دامی و 455 هزار تن محصولات شیلاتی در کشور تولید می شود.  نظر به اینکه 66 محصول کشاورزی (41 محصول زراعی و25 محصول باغی) ساختار اصلی تولیدات کشاورزی جهان را تشکیل می دهند. به طورکلی کشور از نظر تنوع تولید محصولات باغی دارای مقام سوم در جهان وازنظر مقدار تولید جزء 10 کشور اول جهان است.

تولید پسته، زعفران، خرما، انار، زردآلو، زرشک دارای رتبه اول در جهان ودر تولیدهندوانه،خیار،فندق،لیمو،بادام،گردو،کشمش دارای رتبه سوم ،درتولید برگ سبز چای، نارنگی، خربزه، گرمک دارای رتبه پنجم ودرانگورو سیب رتبه ششم را دارااست.

خودکفایی در تولید گوشت و شیر

در همین حال، کشور درزمینه محصولات دامی که درردیف فرآورده های اصلی غذایی است نیز بر پایه سیاستگذاری های انجام شده در کشور برای نیل به خودکفایی در خصوص تامین انواع گوشت،شیر،تخم مرغ و عسل به موفقیت های قابل توجهی دست یافته است.

تولید شیر درحال حاضر حدود 6 میلیون تن و تولید گوشت قرمز حدود 800 هزار تن و گوشت مرغ در حدود 800 هزار تن، تخم مرغ بیش از 580 هزار تن،و عسل 28 هزار تن است که مقررشده تا سال 1390 تولید شیربه 12 میلیون تن افزایش یابد.

سرمایه گذاری مطلوب در زمینه تولید و پرورش آبزیان

همچنین حجم تولیدات انواع ماهی در طی دهه اخیر از رقم 300 هزار تن در سال 1370 به 455 هزار تن در سال 1382 رسیده است. افزایش حدود 9 میلیون تنی ظرفیت صنایع تبدیلی و تکمیلی تاپایان سال 88

در حال حاضرظرفیت تولید صنایع تبدیلی وتکمیلی موجود بخش کشاورزی بالغ بر 14 میلیون و 121 هزار تن است که پیش بینی می شود پایان برنامه چهارم توسعه این ظرفیت به 23 میلیون و 377 هزار تن بالغ شود.

لازم به ذکر است که میزان ضایعات امروزه در کشورهای در حال توسعه به  یکی از چالش های مشترک تبدیل شده است.

تعریف ضایعات از دیدگاه FAO

هر گونه تغییری در کیفیت که منجر به غیر قابل دسترس شدن و عدم ایمنی محصول شود و در نهایت محصول کشاورزی را برای انسان غیر قابل مصرف کند از دیدگاه سازمان خواروبارجهانی(FAO ) و برنامه محیط زیست ضایعات موادغذایی تلقی می شود.

علل ضایعات محصولات کشاورزی

نامناسب بودن مواد اولیه بسته بندی جهت حمل و نقل، نامناسب بودن وسایل حمل و نقل محصولات کشاورزی(میزان ضایعات محصولات کشاورزی بواسطه نامناسب بودن حمل و نقل 7-3 درصد است)، فقدان ماشین های درجه بندی و با فرسوده بودن دستگاه های موجود(در این قسمت 5/3 الی 5 درصد از محصول ضایع می شود) از علل بوجود آورنده ضایعات محصولات کشاورزی هستند.

محدود بودن امکانات بسته بندی به علت محدودیت امکانات بسته بندی دراین قسمت 2 تا 5/3 درصد از محصولات  کشاورزی را ضایع می کند.

مصرف کننده با خرید بیش از حد محصولات کشاورزی و استفاده نکردن به موقع آن عاملی در ایجاد ضایعات تلقی می شود ضمن آنکه کافی نبودن وسایل نگهداری خانگی و ناهماهنگی مصرف واقعی در خانواده نیز در این امرتاثیرگذار است.

کاهش ضایعات محصولات کشاورزی

چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در سال 1404 هجری شمسی ابلاغی مقام معظم رهبری برخورداری از سلامت،رفاه و امنیت غذایی است لذا برای دستیابی به این  مهم درافق سال 1404 در گام اول پنجساله توسعه، قانونگذاردر ماده 18 لایحه برنامه مذکور دولت را مکلف کرده ظرف مدت 6 ماه پس از تصویب این قانون برنامه توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی کشور را به محوریت خودکفایی درتولید محصولات اساسی کشاورزی، تامین امنیت غذایی، اقتصادی کردن تولید و توسعه صادرات محصولات کشاورزی، ارتقاء رشد ارزش افزوده بخش کشاورزی حداقل به میزان 5/6 درصد را تهیه و و اجرا کند. از جمله این اقدامات کاهش  50 درصدی ضایعات در بخش کشاورزی است.

وزارت جهاد کشاورزی هم طبق لایحه برنامه چهارم (ماده 84) سند ملی توسعه بخش کشاورزی و منابع طبیعی را در برنامه چهارم توسعه تدوین کرده است بطوریکه کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و برنامه توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی بر اساس اهداف ماده قانونی مذکور دنبال می شود.

راه اندازی نظام تضمین کیفیت محصولات کشاورزی تا کاهش ضایعات مربوط به تولید و مازاد ظرفیت، کاهش ضایعات مربوط به تاخیرهای زمانی عملیات پس از برداشت، کاهش ضایعات مربوط به حمل و نقل، کاهش ضایعات ذخیره سازی و نگهداری، کاهش ضایعات مربوط به فرآیند، کاهش ضایعات مربوط به تولید محصولات معیوب ناشی از ارتقاء سواد تغذیه ای در کشور از فعالیت های محوری برنامه کاهش ضایعات محصولات بخش کشاورزی به شمار می آیند.

از دیگر سو، انرژی حاصل از تولید داخلی و واردات  محصولات کشاورزی حدود 4521 کیلوکالری است و در نهایت مقدار انرژی که برای مصرف انسان عرضه شده معادل 3535 کیلو کالری است که بخش قابل توجهی از این کاهش ناشی از ضایعات محصولات کشاورزی تلقی می شود.

اما باز هم مواد غذایی با متحمل شدن 20 درصد افت و ضایعات توسط خانوارها دریافت می شوند که البته بیشتر نیاز متوسط یک فرد ایرانی انژی است.

به هر حال، سیاست دولت باید در راستای کاهش هزینه مبادله قرار گیرد و با ارائه تسهیلات لازم نظیر شفافیت قیمت محصولات کشاورزی،اعتبارات بانکی مناسب،حمل و نقل جاده ای و نیز از طریق ابزارهایی مانند کاهش سوبسید وتعیین قیمت تضمینی از ضایعات جلوگیری کند آنچه در این مقوله مهم است بکارگیری راهکارهای عملی است به طوریکه انجام این امر با کمترین آسیب برای مصرف کننده همراه شود

وضعيت كشاورزي در ايران از ديد آمار و ارقام:

براساس اطلاعات فائو، ايران در توليد يك سوم از تعداد محصولات اصلي دنيا داراي رتبه هاي اول تا دهم جهان بوده كه سهم محصولات باغي 15 و محصولات زراعي 7 محصول  مي باشد.

ايران با داشتن 15 محصول باغي مهم داراي مقام جهاني، از نظر تنوع توليد محصولات باغي، بعد از كشورهاي چين، امريكا. مشتركاً با تركيه رتبه سوم دنيا را از آن خود كرده است.

از نظر صادرات محصولات كشاورزي ايرن نيز در صادرات 10 محصول داراي رتبه هاي اول تا دهم جهان است با اين توضيح كه براساس منابع فائو، تجارت جهاني محصولات كشاورزي دنيا متكي بر صادرات و واردات 35 محصول اصلي بوده و از بين كشورهاي جهان 64 كشور صادر كننده محصولات زراعي و 55 كشور صادر كننده محصولات باغي مي باشند.

همچنين محصولات ارزشمند ديگري نظير زعفران، زرشك و زيره نيز در ايران توليد مي شود، كه به دليل قرار نگرفتن در شمار محصولات اصلي كشاورزي از نظر فائو، در اين طبقه بنديها لحاظ نشده است و ايران در واقع جزو بزرگترين توليد كنندگان دنيا در تعدادي از اين محصولات نيز مي باشد.

كشاورزي در بسياري از كشورها محور توسعه قرار گرفته و در ايران نيز اين بخش از اهميت بسزايي برخوردار است. بررسيهاي انجام شده نشان مي دهد علي رغم همه تلاشها به دليل وجود مشكلات ساختاري، توسعه اين بخش با تنگناهايي مواجه است.

از سوي ديگر كارشناسان معتقدند اين بخش مي تواند نقش عمده اي در رونق اقتصادي داشته باشد و محصولات آن مي تواند جايگزين مناسبي براي صادرات نفت باشد.

پس از انقلاب اسلامي ايران هدف و تلاش مسئولان در اين راستا قرار گرفت كه كشور در توليد محصولات كشاورزي و بويژه محصولات راهبردي مانند: گندم به خودبسندگي كامل برسد. ولي در عمل با آغاز جنگ تحميلي، توان برنامه ريزي از برنامه ريزان بخش كشاورزي گرفته شد. در طول سالهاي دفاع مقدس بيشتر تلاش دست اندركاران بخش كشاورزي حمايت از توليد محصولات كشاورزي و تهيه نهاده ها براي كشاورزان بود. در اين دوره با توجه به موقعيت ويژه كشور از نظر مخارج جنگ تحميلي، بازبخش كشاورزي به سبب دارا بودن پتانسيلهاي خود اتكايي به منابع داخلي توانست اين دوران بحران را به خوبي طي كند.

پس از پايان جنگ و شرايط بحران نگاه مسئولان نظام به تدوين و به كاركيري برنامه هاي توسعه براي كل اقتصاد و بويژه بخش كشاورزي جلب شد. به طبع، با پيدا شدن اين تفكر كه بخش كشاورزي شرايط ويژه اي داشته و نيز در نظر گرفتن اين نكته كه در صورت به دست آوردن اطلاعات دقيق مي توان برنامه ريزيهاي دقيق كرد، روشهاي خاصي در برنامه ريزي در بخش كشاورزي ايران پديد آمد.

کشاورزی ارگانیک و تنوع زیستی(Biodiversity)

کشاورزی ارگانیک برای تنوع زیستی بسیار مناسب است.تنوع زیستی به انواع تنوع در زمین مانند تنوع ژنتیکی ، تنوع گونه و تنوع اکوسیستمی اشاره دارد.حفظ تنوع زیستی فقط برای مناطق حفاظت شده نیست. اغلب استراتژی های حفاظتی با حفظ گونه های موجود در مناطق حفاظت شده آغاز می شود. اما این کارها هرگز برای حفاظت تنوع زیستی کافی نیست . برای این کار احتیاج به زمینهای پایدار همراه با استراتژیهای مدیریت آب، برای تشویق تنوع زیستی بومی در نواحی که مردم زندگی می کنند ،دارد . تقریباً37% سطح زمین برای مصارف کشاورزی مورد استفاده است ( در آسیا 50% ،صحرای آفریقا40%) در اغلب این نواحی تنوع زیستی در حال از بین رفتن است برای حفظ تنوع زیستی هم کشاورزی و هم طبیعت لازم است.

کشاورزی خود یکی از عوامل حفظ تنوع زیستی است .در هرسيستم  کشاورزی تنوع زیستی به اجرا در می آید این کارها مانند بازیافت مواد زاید، کنترل شرایط اقلیمی و بافر کردن فرآیندهای آبیاری است .در سیستم های کشاورزی انسان ها با آوردن نهاده های خارجی در این اکوسیستم دخالت می کنند مانند استفاده از آفت کش های شیمیایی و کودهای شیمیایی.

تنوع زيستي کشاورزی در حال حاضر درحد بحرانی است . در حال حاضر فقط کمتر از 70 گونه گیاه در بیش از 1300 میلیون هکتار در جهان کشت می گردد و فقط گونه های کمی از انواع گیاهان مورد پرورش هستند. در آمریکا 60-70 % لوبیاهای کاشته شده فقط از 3 گونه استفاده می شود.

سازمان خواروبار جهانی ملل متحده تخمین زده که 75 % تنوع ژنتیکی محصولات کشاورزی در خیلی از گیاهان بومی از مناطق اصلی خود از بین رفته اند.چگونه کشاورزی ارگانیک می تواند باعث پیشرفت و توسعه تنوع زیستی گردد؟

 با احترام گذاشتن به ظرفیت طبیعی خاک ، گیاه، حیوانات و اکوسیستم کشاورزی ارگانیک می تواند به حفظ تنوع زیستی کمک کند.

در این نوع کشاورزی با استفاده از عملکردهای اکولوژیکی طبیعی می توان تولید را افزایش داده و در برابر آفات و بیماریها مقاوم نمود. کودهای سنتز شده ، ارگانیسم های اصلاح ژنتیک شده و آفت کش ها اثر منفی بر روی تنوع زیستی و سلامتی دارند و در این نوع کشاورزی استفاده از آنها ممنوع است.

تقویت تنوع :

کشاورزی ارگانیک استفاده شرایط بومي است و استفاده از  ترکیبات شیمیایی آلی ممنوع است.سیستم های آلی باعث تشویق استفاده از گونه های محلی و واریته های حیوانات و محصولات ميگردد.مزارع ارگانیک دارای تنوع زیستی بالایی هستند زیرا تنوع آیش بسیار بیشتر بوده و گیاهان بیشتری کاشته می شود.

پروژه های تحقیقاتی نشان داده است که کشاورزی ارگانیک باعث افزایش تعداد و گونه های وحشی در مزرعه می گردد. تحقیقات 76 محقق کشورهای مختلف نشان داد که کشاورزی ارگانیک باعث بهبود چرخه غذایی از باکتریها تا پستانداران می گردد. زیرا کشاورزی ارگانیک با حیات وحش بصورت دوستانه برخورد می کند و از مواد شیمیایی و سموم کمتر استفاده می کند.

کار با طبیعت :

کاکائو و قهوه گیاهان سایه دوست هستند اما رشد سریع انها باعث حساسیت آنها در برابر بیماریها و آفات می گرددو پرورش قهوه و کاکائو در زیر سایه بان باعث افزایش قدرت زنده ماندن و افزایش عملکرد می گردد و باعث کاهش استفاده از سموم جهت دفع آفات و بیماریها می شود.

بنابر این پرورش کاکائو بصورت زیستی باعث کمک به کشاورزان و تنوع زیستی می گردد.

حفظ سنتها : 

با حفظ کشاورزی سنتی می توان به حفظ حیات وحش و تنوع زیستی و اقتصاد پایدار روستاها کمک کرد.

برای کشت برنج احتیاج به آب زیادی است و تقاضای زیاد آب برای این محصول یک تهدید عمده برای رژیمهای آبی دنیاست.

حمایت از توسعه پایدار:

با تولید میزان وسیعی از غذاها با کشاورزی ارگانیک می توان در جوامع محلی به تولید مشغول گردید. افزایش جمعیت باعث استفاده بیشتر از زمینها برای استفاده از کشاورزی شود. و این زمینها مخصوصاً در جاهای پرآب بیشتر در معرض خطر است و همین امر باعث شده که خسارات سیل آسیبهای فراوانی به آن جوامع وارد آورد.

تهدیدهای تنوع زیستی :

 یکی از این تهدیدات محصولات تراريخته است.

حمایت از کشاورزی ارگانیک

برای اینکه توسط کشاورزی بتوانیم تنوع زیستی را نیز افزایش دهیم احتیاج به فعالیت های وسیعی داریم . در این زمینه کشاورزان و تشکل های غیر دولتی کمک زیادی می توانند انجام دهند.

سیاست ها :

• تشويق کشاورزی ارگانیک در بین دولتها نه با صادرات این محصولات بلکه با حفاظت از مواد غذایی و تنوع زیستی.
• تشویق مسئولات زیست محیطی برای ترويج کشاورزی ارگانیک جهت شرکت در برنامه های بین المللی تنوع زیستی.
• تشویق مجامع به شرکت در پروژه های کشاورزی ارگانیک و سرمایه گذاری در بخش تنوع زیستی.
• ارزیابی اثر سوبسیدهای کشاورزی بر روی تنوع زیستی.