کيوي ميوه درخت تاک چوبي و بزرگي از رده Actinidia ( رسته Ericales ، خانواده Actinidiaceae ) است که در آب و هواي معتدل رشد مي کند. دربازار جهاني آنرا kiwifruitمي گويند اما در شمال آمريکا معمولاً آنرا کيوي مي نامند. متداول ترين نوع کيوي ( Actinidia deliciosa) تقريباً به اندازه تخم مرغ است ( حدوداً به طول 6 سانتيمتــر و 5/5 تا 4/5 سانتيمتر محيط) و کاملاً گرد نمي باشد. داراي پوستي کرکدار به رنگ قهوه اي کمرنگ است که معمولاً مصرف نمي شود. گوشت داخل آن سبز روشن و داراي رديفهايي از دانه هاي خوراکي کوچک وسياه است. بافت اين ميوه نرم و طعم آن گاهي اوقات مثل ترکيبي از توت فرنگي ، موز و آناناس مي باشد.نام اين ميوه را از روي کرکهاي روي پوست آن که کاملاً شبيه پرهاي پرنده اي در نيوزيلند به همين نام است گرفته اند.

طبقه بندي

94 گونه ازکيوي به ثبت رسيده است که از بين آنها موارد زير را براي ميوه آن کشت مي کنند:

• Actinidia deliciosaکه سابقاً Actinidia chinensis ناميده مي شد و بيشترين نوع تجاري محسوب مي شود.
• Actinidia chinensisکه شباهت بسيار زيادي به Actinidia deliciosaدارد اما گوشت آن به رنگ سبز ، زرد و حتي قرمز- زرد مي باشد.
• Actinidia arguta, kokuwa, tara vineيا کيوي با دوام که کوچکتر است ( 15 –10گرم) و داراي گوشتي و پوستي سبز وخوراکي و مقاوم تر از A.deliciosa مي باشد.
• کيوي مقاوم Actinidia cordifolia که مشابه A.argutaاست.
• کيوي مقاوم Actinidia purpurea که همانند A.arguta اما داراي گوشتي قرمز است.
• Actinidia kolomikta, kolomikta, arctic beautyيا کيوي شمالي که ميوه هايي بسيار کوچک ( 8 گرم ياکمتر) توليد مي کند و مقاوم ترين گونه محسوب مي گردد ( تاحدود 40- درجه سانتيگراد).
• Actinidia polygama, silver vineداراي ميوه هايي ريز است.
  پرورش دهندگان ، با پيوند گونه هاي قبلي گونه هاي پيوندي را بوجود آورده اند.

تاريخچــــــه

Actinidia deliciosa بومي جنوب شرقي چين است و Actinidia chinensis در نواحي کم ارتفاع تر جنوب شرقي چين بسيار رايج است. گونه هاي ديگر    Actinidia نيز در چين يافت شده و تا جنوب شرقي سيبريه امتداد دارند.

کشت آن در اوايل قرن بيستم از کشور چين آغاز شد زمانيکه دانه هاي اين ميوه توسط Isabel Fraser در نيوزيلند توليد شد. او رئيس دانشکده Wanganui Girls بود و مشغول ديداراز مدارس ماموران در چين بود. دانه ها در سال 1906 بوسيله باغباني به نام Alexander Allision کاشته شد و اولين تاک در سال 1910 به بار نشست. افرادي که اولين بار اين ميوه را خوردند طعم آنرا مانند سفرس پنداشتند و به همين علت آنرا سفرس چيني ناميدند ، اما اين ميوه از خانواده آکتينيديا مي باشد و هيچ ارتباطـــي با خانواده سفـرس ( Grossulariaceae) ندارد.

گونه کشاورزي معروف Actinidia deliciosa “Hayward” حدود سال 1924 توسط Hayward Wright درAvondale پرورش يافت. ابتدا در باغهاي خانگي کاشته شد اما کشت تجاري آن در دهه 40 آغاز گشت. امروزه بزرگترين توليد کننده اين ميوه نيوزيلند است و بعد از آن فرانسه ، آمريکا ، (ايتاليا)) ، اسپانيا و ژاپن قرار دارند.کيوي هنوز هم در سرزمين مادري خود چين توليد مي شود اما اين کشور هرگز جزو 10 کشور اول توليد کننده اين ميوه قرار ندارد. در چين عمدتاً اين ميوه را در نواحي کوهستاني بالاي رود Chang Jiang پرورش مي دهند. البته در نواحي ديگري از چين نيز از جمله Sichuan و تايوان آنرا کشت مي کنند

 

اسامي در زبان چيني :

• هلوي ميمون Macaco : (猕猴桃 Mi2 hou2 tao2) رايج ترين نامها.
• ميوه عجيب يا غير عادي(奇異果 qi2 yi4 guo3) رايج ترين نام در تايوان و هنگ کنگ (奇异果 kay yee goh). ترانويسي تقريباً شبيه کيوي است.
• هلوي Yang (阳桃 Yang2 tao2)
• هلوي Goat (羊桃 yang2 tao2)
• گلابي کرکدار(毛梨 mao2 li2)
• گلابي تاکي (藤梨 teng2 li2)

چون عموماً نام گياه معروف سفرس را براي اين گياه جديد بکارمي بردند ميوه کيوي را سفرس چيني ناميدند. با اين همه شرکت صادرات ميوه و سبزيجات Turner و Growers نيوزيلند براي ايجاد تقاضاهاي بيشتر اين ميوه نام کيوي را در سال 1959 براي آن انتخاب کرد ( برگرفته از نام پرنده بي پرواز بومي به همين نام). پرورش دهندگان نيز به تدريج اين نام را بکار بردند و در سال 1974 نام کيوي بصورت نام رسمي تجاري اين ميوه درآمد. نام قديمي آن هنوز گاهي اوقات در استراليا مورد استفاده قرار مي گيرد.

درآمريکاي شمالي بخش “ميوه” را از کلمه اصلي حذف کرده و فقط به آن کيوي مي گويند و براي بيشتر مردم نام کيوي تداعي کننده ميوه است تا پرنده اي به همين نام . اين نوع کاربرد اشکالات کوچکي را بوجود آورد و بسياري از مردم نيوزيلند را ناراحت کرد.براي جلوگيري از سردرگمي خارجيان درباره اين موضوع که کيوي به معني پرنده است يا ميوه ويا فردي ازنيوزيلند،اکنون بيشتر کيويهاي نيوزيلند تحت نام تجاري (http://www.zespri.com) است.

گونه هــــــا

تقريباً تمام کيويهاي تجاري به تعداد کمي از گونه هاي Actinidia deliciosa: Hayward, Chico و Saanichton 12 تعلق دارند.ميوه اين گونه ها غير قابل تشخيص هستند و با تعريفي که از کيوي استاندارد در ابتداي اين مقاله ارائه شد مطابقت دارند.

گونه جديدي از Actinidia chinensis به نام کيوي طلائي با گوشتي زرد و طعمي شيرين همانند ميوه سالاد توسط باغداران نيوزيلند توليد شد و در حال حاضر بصورت مقادير روزافزون در بازارهاي جهاني معامله مي شود.بعضي از گونه هاي وحشي درچين داراي ميوه اي زرد هستند اما به علت کوچکي ارزش تجاري ندارند. سال 1987 دانه هاي اين گياه به نيوزيلند وارد شد و باغداران پس از يازده سال ازطريق پيوند زدن آنها با کيويهاي تاکي سبز نوع جديدي از اين ميوه را پرورش دادند. کيوي طلائي داراي پوستي نرم و برنزي رنگ و کلاهک تيزي در انتهاي آن است و گوشت آن به رنگ طلائي خاصي مي باشد. ارزش تجاري اين نوع کيوي از انواع سبز بيشتر است.

ارزش غذايـــــــي

کيوي حلقه شده

کيوي سرشار از ويتامين ث مي باشد. مقدار پتاسيم آن از نظر وزني تاحدي کمتر از موز است. همچنين داراي ويتامينA ، ويتامين E ، کلسيم ، آهن و فوليک اسيد مي باشد.

کيوي خام نيز داراي مقادير زيادي آنزيم حل کننده پتاسيم به نام پاپايين است که ازنظر تجاري براي نرم کردن گوشت مفيد است اما احتمال دارد براي بعضي از افراد آلرژي زا باشد. بويژه افرادي که به پاپاياس يا آناناس حساسيت دارند مستعد حساسيت به اين ميوه هم هستند.

اين آنزيم که براثر پختن ميوه به سرعت از بين مي رود استفاده از کيوي خام را در دسرهاي حاوي شير يا هر محصول لبني ديگرنامناسب مي کند.اين آنزيم در عرض چند دقيقه درحاليکه بوي بسيار بدي توليد مي نمايد شروع به حل کردن پروتئين شير مي کند.

کشت

کيوي در بيشترنواحي معتدل رشد مي کند. درمناطقي که گونه Actinidia deliciosa مقاوم نيست به جاي آن انواع ديگر گونه ها پرورش مي يابند. اين ميوه را بصورت تجاري درسازه هاي محکم کشت مي کنند بطوريکه مي توان در هر آکرچندين تن محصول برداشت کرد که بيش از مقداري است که تاکهاي ضعيف مي توانند حاصل کنند. آنها معمولاً به يک سيستم آبياري مجهز مي باشند که علاوه بر آبياري مانع از يخ زدگي آنها در بهار مي شود.

 

کيوي رسيده

تاکهاي کيوي مثل تاکهاي انگور شديداً به هرس نياز دارند. ميوه آن روي ني هاي يکساله يا بيشتر رشد مي کنند اما با پير شدن ني ها خم مي شوند.ني ها را بايد بعد از سال سومشان بريد و جايگزين کرد.

گياهان کيوي معمولاً دوپايه هستند يعني هر گياه کيوي يا نر است يا ماده.فقط گياه ماده ميوه مي دهد آنهم وقتي که توسط گياه نر گرده افشاني مي شود. براي سه تا هشت تاک ماده يک گياه نرگرده افشان لازم است. تنها استثنا ، يک نوع پيوندي از ژاپن به نام گونـه Issai است (Actinidia arguta x rufa) که گلهاي کامل مي دهد و مي تواند خودش را بارور نمايد ؛ متاسفانه اين گونه کم طاقت است و مقاومت آن از بيشتر اشکال A. arguta کمتر مي باشد و توليد کننده بزرگي محسوب نمي شود.

کيوي از نظر دشواري در گرده افشاني معروف است چون گلهاي آن براي زنبورها جذاب نيستند. بعضي از توليد کنندگان گرده هاي جمع آوري شده را بر روي گلهاي ماده مي پاشند. اما کلاً موفق ترين راه گرده افشاني اشباعي است که در اين روش جمعيتهاي بسيار زيادي از زنبورها را بوجود مي آورند ( با قراردادن کندوها در باغها) که زنبورها به علت رقابت شديد براي تمامي گلهاي موجود در مسافت پروازيشان مجبور به استفاده از گلهاي کيوي مي شوند.