گیاه خشخاش

 خشخاش گياهي است که بومي که اروپاي جنوب شرقي و آسيا (خاورميانه) است.

کشت خشخاش نخستين بار 3400 سال پيش از ميالد در جنوب ميان رودان صورت گرفت. در برخي از مقالات هم زکر شده که، اين گياه حدود 2500 سال قبل در منطقه ي مديترانه کشت مي شده است و سابقه ي گياه را تا 5000 سال قبل ذکر مي کنند.

به طور کلي بيشتر مواد مخدر از ترياک به دست مي آيد و آن نيز محصول نوعي خشخاش است. از آثاري كه از سومري ها باقي مانده است چنين برمي آدي که آنها قديمي ترين و مشهورترين ماده ي مخدر يعني ترياک را استعمال مي کردند و به خشخاش گياه شادي بخش هم مي گفتند. سوري ها خشخاش را گياه لذت مي ناميدند. پس مي توان عمر کشت خشخاش را با عمر شناسايي ترياک و مواد مخدر توسط انسان برابر دانست.

هنر کشت خشخاش بعدها از سوري ها به آشوريان و سپس به بابليها منتقل شد و از آن جا به مصر راه يافت. در دهه ي 13 پيش از ميلاد دوران طلايي ترياک با کشت گسترده ي خشخاش در تبس پايتخت مصر آغاز شد. بازرگانان، ترياک و همراه آن کشت خشخاش را از مصر به کارتاژ، يونان و اروپا مي بردند، پس از آن« کشت خشخاش در قبرس پيشرفت قابل ملاحظه اي داشت و ترياک در قرن چهارم به چين هم رسيد و به اين ترتيب، کشت خشخاش در سراسر کره ي زمين گسترش يافت.

نام علمي خشخاش:‌

در طبقه بندي، هر گياهي داراي يک اسم ژنريک است که از دو کلمه تشکيل يافته است. اولين کلمه معرف جنس و دومي معرف گونه ي گياه مورد نظر است. گياه خشخاش با نام علمي papaver somniferuml (پاپاور سومنيفرم)گياهيست متعلق به تيره يا خانواده ي papaveraceae (شقايق) و جنس ياژانر papaver و گونه ي somniferume مبدأ خشخاش را از گونه ي papaverse tigerum مي دانند. 

شرح تيره خشخاش:

Papaveraceae گياهاني عموماً علفي بندرت داراي اعضاي چوبي و يا به صورت درختچه اند شامل 700 گونه مي باشند که تعداد فراواني از آنها تعلق به papaver ها دارند وسعت انتشار آنها در کره زمين زياد مي باشد بطوريکه در غالب نواحي معتدله نيمکره شمالي و حتي در مناطق سرد يافت مي شوند ولي در نيمکره جنوبي بندرت ممکن است نمونه هايي از آنها مشاهده گردند اين گياهان برگهايي به وضع منفرد بر روي ساقه دارند پهنک برگ آ«ها نيز غالباً منقسم به قطعات باريک فراوان است گلهاي آنها نر- ماده شامل 2 کاسبرگ زود افت 4 گلبرک(در 2  رديف) تعداد زيادي پرچم و مادگي از تخمداني چند خانه است. در بعضي از آنها 3 کاسبرگ و6 گلبرگ ديده ميشود.

از اختصاصات آنها اين است که گلبرگ هاي آنها در حالت غنچه وضع چين خورده دارند ولي پس از شگفتن گل صاف مي گردند.ميوه آنها پوشينه يا خورچين مانند و محتوي دانه هاي ريز بسيار است.

غالب گياهان اين تيره مانند papaverها، Glauciumها، Cheledoniumها و غيره مجاري ترشحي لاتکس مرکب از سلولهاي منفرد با پشت سر هم با جدار عرضي سوراخ دار و يا بصورت مشبک دارند اين سلولها و مجاري در پارانشيم ها مخصوصا در بافت آبکش ديده مي شوند. شيرا به آنها ممکن است شيري رنگ (papaver) ها يا زرد رنگ (Chelidonium)ها و يا قرمز رنگ در (Sanguinaria)ها باشد. گياهان داروئي مهمي در اين تيره وجود دارند که ارزش درماني ارزنده آنها سبب گرديده که در بسياري از مداواها با اثر قاطع بکار مي روند از بعضي از آنها مواد موثر بسيار مهمي استخراج مي گردد که در پزشکي اهميت فراواني دارد.

طول عمر  و ارتفاع خشخاش:‌

خشخاش گياهي است يک ساله (يعني طول دوره ي رشد آن کمتر از يکسال زراعي است) خشخاش سريع الرشد وبه صورت بوته ي تقريباًٌ صاف و بدون کرک است. تعداد کروموزوم هاي اين گياه، 22 جفت مي باشد. ارتفاعش حدود 1متر و در صورت مرغوب بودن زمين به 5/1 متر هم مي رسد.

ريشه ي خشخاش:

بوته ي خشخاش داراي ريشه هاي سطحي و کم قوت است. ريشه ي خشخاش مخروطي يا مارپيچي شکل است.

ساقه ي خشخاش:‌

ساقه ي اين گياه نازک واستوانه اي و باريک و سبز رنگ بوده و از ماده ي مومي مستور گشته و اصولاً انشعابات کمي توليد مي نمايد.

برگ خشخاش:‌

برگهاي خشخاش به صورت متناوب در روي ساقه قرار مي گيرند ودراز وشکاف دار يا دندانه دار بوده وشفافنند.برگهاي قسمت تحتاني ساقه خيلي بزرگ و بادمبرگ هستند در حالي که برگهاي قسمت فوقاني ساقه کوچکتر و دمبرگ و ساقه را در آغوش مي گيرند. شکل برگ ها نسبتاً بيضي و طول آن به 10 تا 25 سانتيمتر مي رسد.

گل خشخاش:‌

گل خشخاش درشت و در انتهاي ساقه باپدانکول طويل قرار مي گيرد و رنگهاي مختلفي از جمله: سفيد، قرمز وارغواني مايل به قرمز يا بنفش است. گلهاي خشخاش را دو کاسبرگ مقعر از بدون احاطه نموده به طوري که بعد از باز شدن گلها اين دو کاسبرگ مي افتند. خشخاش دارا ي چهار گلبرگ نازک و گرد است که دو به دو روبه هم قرار مي گرفته در موقع بازشدن گلها گسترده شده و اندامهاي مذکري که از اطراف تخمدان خارج مي گردند را نمايان مي کنند. قبل از باز شدن گل، بيشتر پرچم ها به صورت غنچه مچاله گرديده اند.

اندام مذکر داراي يک ميله ي نازک پرچم است که انتهاي آن ها بساکهاي (ANTHER)‌ کوچکي قرار دارند. تخمدان خشخاش در روي نهنج نسبتاً پيش آمده اي قرار گرفته و داراي شکلي کروي بوده که از چندين حفره ي به هم پيوسته ساخته شده است. بعد از بارور شدن تخمدان خشخاش کپسولي توليد مي کند، که، تخم مرغي يا کروي شکل فاقد کرک با رنگ سبز روشن و طولي در حدود 5سانتيمتر دارد. در انتهاي کپسول صفحه اي دائمي که همان کلاله باشد، قرار دارد. در بين اين صفحه ي فوقاني وکپسول در اغلب نژادهاي خشخاش،موقع رسيدن شکاف هاي افقي به وجود مي آيند که، باعث شکوفا شدن يا باز شدن گشته و دانه هاي ريز خشخاش از آن خارج مي شوند.

گلبرگها بلافاصله بعد از باز شدن گلها معمولاً يک روز بيشتر درام نخواهد داشت و خواهند ريخت.   

 ميوه ي خشخاش:‌

ميوه ي خشخاش بعد از گذشت 10 تا 20 روز از پيدايش گل، پس از ريختن گل آن به صورت نارس در سر شاخه پيدا مي شود و آن را گرز خشخاش و پوشينه وکپسول و غوزه ي خشخاش و کوکنار هم مي گويند. ميان آن خانه خانه و حاوي دانه است. اين گرزها در اواخر بهار و اوايل تابستان داراي پوست سبز است ولي بعد رنگ آن به زردي مي گرايد. در بعضي انواع خشخاش کپسول آن فاقد سوراخ است و بذرها از آن به خارج نمي ريزند.

دانه ي خشخاش:‌

در هر کپسول خشخاش معادل 25 تا 30 هزار دانه به بزرگي 1/0 تا 2/0 ميلي متر وجود دارد. اين دانه ها به رنگهاي سفيد، خاکستري، قهوه اي و  سياه مي باشند. عملکرد دانه ي خشخاش حدود 800 کيلو گرم از هر هکتار است.

شرايط اقليمي مناسب براي رشد گياه خشخاش:

خشخاش مقاومت چنداني به خشکي ندارد لذا آب وهواي معتدل و گرم و نسبتاً مرطوب احتياج دارد. ضمناً خشخاش به غير خشکي نسبت به سرما و باد حساس است و احتياج نسبتاً زيادي به تابش خورشيد دارد.

خاک مناسب براي رشد خشخاش:

در صورتي که شرايط آب وهواي خشخاش کاملاً مناسب باشد، اثر خاک در بالا بردن ميزان محصول، بيشتر شايان توجه مي باشد. خاک مورد نياز خشخاش حتماً بايد حصليخيز و قوي باشد. خاکهاي شني-رسي حاصليخيز، بهترين خاک براي خشخاش است. همچنين خاکهاي نسبتاً سبک آهکي-قليايي که در بهترين شرايط زراعي تهيه شده باشد، براي خشخاش بسيار مناسب مي باشند. ساختمان و بافت خاک بدون حاصلخيزي تأثير جالبي در عملکرد گياه خشخاش ندارد. خاکهاي مرطوب سرد-سبک نامرغوب-فقير-اسيدي و رسي (سنگين) که در اسرع وقت خشک شده و سله (ترک) توليدي مي نمايد، براي کشت و کار خشخاش مناسب نمي باشد.

کشت خشخاش:

عمده روش تکثير خشخاش از طريق بذر است. بذرها در اوايل اسفند ماه در خطوط کشت که با فاصله ي 60 سانتيمتري از هم قرار دارند، کاشته مي شوند. به دليل ريز بودن بذرها، آنهارا در بطري هايي مي ريزند که در سر بطري چوب پنبه اي قرار دارد و در وسط آن سوراخ ريزي ايجاد مي کنند و در امتداد شيار يا خطوط کشت آن را حرکت مي دهند تا بذر کمي در واحد سطح ريخته شود. اگر بذر زياد رد واحد سطح ريخته شود، به دليل ويژگي ريشه ي خشخاش، اگر تصميم به تنک کردن داشته باشيم، با شکل مواجه مي شويم. ميزان بذر لازم حدود 2 کيلوگرم در هکتار است. در صورت کشت خشخاش به صورت رديفي يا هيرم کاري به 3 تا 4 کيلوگرم بذر در هکتار مورد نياز است. در صورت تهيه ي زمين به طور کامل و تنظيم و انجام صحيح بذر افشاني وفراهم بودن ساير شرايط ميتوان ميزان بذر در هکتار را به نصف تغيير داد. فواصل رديف کاري را در اين صورت بايد 25 تا 40 سانتي متر و فواصل بوته ها را 10 تا 15 سانتيمتر در نظر گرفت.

خشخاش را مي توان در تناوب، به عنوان پيش تناوب بعد از غلات پاييزه کشت کرد.خشخاش در مناطق خيلي سرد در بهار ودر مناطق معتدله آن را در پاييز مي کارند.

بهتر است خشخاش را بعد از گياهان وجيني مانند:‌ چغندر، پنبه، سيب زميني و غلات کشت نمود زيرا تهيه ي زمين مناسب براي کشت خشخاش کاملاً شبيه تهيه زمين مناسب براي گياهان وجيني است با اين تفاوت که بايد خاک زمين کشت خشخاش کاملا نرم و بدون علف باشد.

25-کشبت و کار خشخاش در ايران قبل از انقلاب به صورت کرتي-رديفي هيرم کاري وخشکه کاري متداول بوده است هيرم کاري به دليل ريز بودن خيلي زياد دانه و سبز شدن يکنواخت دانه بيشتر قابل توصيه است زيرا وزن هزار دانه آن بين 25% تا 60% گرم است.

روش داشت خشخاش:‌

دانه ي خشخاش معمولاً بعد از 15 روز کاشتن شروع به جوانه زدن و خارج شدن از خاک مي کند و از تير تا مرداد ماه گل مي دهد.بوته هاي خشخاش بعد از آنکه يک انگشت بزرگ شدند، بايد آن ها را تنک نمود و سپس احتياج به چندين مرتبه وجين کردن (حذف علفهاي هرز) دارند. روشد و نمو خشخاش در اوايل کند مي باشد به همين علت هم هست که بايد آن را با وجين هاي متعدد از هجوم علفهاي هرز در امان داشت. دادن کود دامي به زراعت خشخاش ممکن است باعث خوابيدگي و هنجوم گياههاي هرز و تأخير در رسيدن آن باشد. کودهاي کاملاً فاسد شده که در پاييز زودتر به زمين خشخاش داده شده باشند، مي توانند تأثير مثبتي در عملکرد محصول آن داشته باشند. دادن کودهاي شيميايي به مقياس ومعيار متناسب، نه تنها براي خوابيدگي و همچنين محتواي روغن دانه ي خشخاش خطرناک نمي باشد، بلکه دادن بيش از اندازه ي کودهاي ازته موجب علفي شدن بوته ي خشخاش مي گردد. خشخاش علاوه بر مناطق معتدل در مناطق خشک  و نيمه خشک کشت و کاري شود و يک گياه تقريباً سازگار به کم آبي است. دوره ي آبياري براي اين گياه از 12 روز تا 16 متر 15 روز است.

برداشت خشخاش:

تاريخ برداشت باري بذر در موقعي است که ساقه خشک و گرزها زرد رنگ و دانه در داخل گرزها آزاد شده باشد. برداشت کپسول ها به وسيله ي دست يا با وسايل ماشيني امکان پذير است که بايد آن را کوبيده و دانه را از پوست جدا نمود.

مناطقي که در آنها خشخاش کشت مي شود:

خشخاش قرنهاست که در آسيا کشت و کار آن معمول بوده است و مبدأ آن را آسياي صغير (هند) مي دانند. امروزه در مناطق معتدل نيمکره ي شمالي براي دانه هيا روغني آن و بعنوان داروي گياهي و براي توليد ترياک در کشورهاي مناطق مديترانه اي تا کشورهاي نيمه داره ي آسيا، چين و ژاپن کشت مي شود.کشت و کار خشخاش در اروپا و آسيا به نظر مي رسد که از شرق به غرب بوده است. کشت خشخاش از ساليان دراز در ايران بهدليل متناسب بودن رشد و نمو آن با آب و هواي کشور معمول بوده است. زراعت خشخاش در ايران قديم و بخصوص از دوره ي سلطنت صفويه تا سال 1334 مرسوم بوده که بعداً براي مدت 13 سال ممنوع اعلام گرديد و دوباره کشت و کار آن از سال 1347 متداول گشته است براي دليل رواج کشت خشخاش در ايران علاوه بر مناسب بودن شرايط رشد ونمو گياه، بايد به هزينه ي توليد بسيار ناچيز، عدم نيازمندي به آب گرانبهاي تابستان، بالا بودن قيمت محصول ترياک وزودرس بودن محصول در عرض 3 ماه اشاره کرد. همچنين كشت و کار خشخاش در ايران به دليل انجام چندين مرتبه وجين ودادن کودهاي دامي کافي خاک را حاصليخيز وتميز باقي مي گذارد. در ايران، مهمترين استانهاي مساعد کشت وکار خشخاش عباتند از:‌ اصفهان، فارس، همدان، باختران، کرمان، لرستان واستان مرکزي. خشخاش به طور غيرقانوني در کرمانشاه و بم و به فراواني و گستردگي در کشور همسايه افغانستان کشت مي شود.

منشأ ترياک:

معروفترين نوع خشخاش، opium poppy يا خشخاش سياه است و از آن شيره ي ترياک يا افيوتن استخراج مي نمايند. قبل از اين که ميوه ي گياه خشخاش خشک و زرد شود، بايد براي برداشت شيره از خشخاش و تهيه ي ترياک اقدام کرد و اين زمان هنگاميست که کپسولها به حداکثر بزرگي خود رسيده و هنوز کاملاً سبز وترد و پر آب هستند تا اينکه هنگام تيغ زدن حداکثر شيره از جدار ميوه جريان پيدا کند. تيغ زدن چندين مرتبه در ساعات اوليه شب با تيغهاي مخصوص و ايجاد چندين شيار افقي و يا عمودي و يا مورب بر روي گرزها صورت مي گيرد. صبح روز بعد يعني بعد از 12 تا 14 ساعت از تيغ زدن شيره ي سفيد رنگ خارج شده از محل شکافها به سمت بيرون، به صمغ قهوه اي رنگي، تبديل مي شود که در اين زمان به جمع آوري شيره اقدام مي نمايند. اين شيره در واقع همان شيره ي ترياک است. ترياک همانطور که شرح داده شد شيره ي منعقد شده ي تخمدان کامل بوته ي خشخاش بوده و از نظر علمي به پاپاور معروف است. واژه ي ترياک در عربي ترياق و در فارسي پادزهر هم ناميده مي شود. شيره ي ترياک را بعد از جمع آوري به صورت لوله هاي مخصوص در مي آورند. تيغ زدن گرز يا کپسول خشخاش در مناطق مرطوب صبح و در نواحي خشک موقع عصر بايد انجام گيرد. ميزان عملکرد ترياک در مناطق مختلف متفاوت بوده و بين 10 تا 25 کيلوگرم در هر هکتار است. ترياک آماده ي مصرف ماده اي است خميري به رنگ قهوه اي که برحسب نوع و منطقه ي کشت خشخاش و آب وهواي منطقه پرورش از قهوه اي روشن تا تيره وجود دارد. بيش از 10 درصد ترياک را مورفين (که نوعي آلکالوئيد يعني ترکيب پيچيده ي ازت دار که نوع بازي آن اثرات فيزيولوژيک فوري دارد) تشکيل مي دهد. مورفين از طريق فرايندهاي شيميايي به هروئين تبديل مي شود و ترياک بيشتر براي توليد هروئين برداشت مي شود. در ترياک آلکالوئيدهاي ديگري نيز وجود دارد از جمله کدوئين، پاپاورين، نوسکاپينو بتائين. از قسمتهاي ديگر خشخاش و گياهان هم خانواده ي آن مواد ديگري با خصوصيات مشابه وضعيف تر از ترياک به دست مي آيد. کشت ترياک به منظور استفاده غذايي، تخفيف درد و بي حس کننده حداقل از عصر بُرُنر به اين سو ادامه داشته است.

نوع ديگر خشخاش، خشخاش سفيد papaver RH OEAS است که به آن خشخاش بستاني يا شقايق مي گويند. خشخاش بحري يا ماميثا GISUCIUM CORNICULATUM نوع ديگر شقايق است که داراي خاصيت دارويي است.

موارد مصرف خشخاش:

بذر خشخاش حدود 20 درصد پروتئين دارد معمولاً اين دانه ها را مي خورند. دانه ي خشخاش آلکالوئيد کم يا ناچيزي دارد و به عنوان غذايي براي خوش طعم کردن نان به کار مي رود بذر خشخاش حاوي حدود 40 تا 50 درصد روغن خشک است و از آن علاوه بر تهيه ي روغن خوراکي، براي تهيه ي رنگ و صابون استفاده مي شود. حتي از کنجاله (تفاله ي دانه ي خشخاش که روغنش گرفته شده است.)، در دامداري براي تعليف احشام مصرف مي شود.

خواص دارويي گياه خشخاش:‌

چنانکه قبلاً ذکر شد، از خشخاش ترياک تهيه مي نمايند که در صنعت دارو سازي و طب سنتي مورد استفاده پزشکان قرار مي گيرد. ترياک بيش از همه به دليل خصوصيات ضد درد و بي حس کننده که موجب مي شد تا اعمال جراحي در قديم ممکن شود، مورد توجه بود. مصرف ترياک به شکل سنتي آن تا هنگام جنگ داخلي آمريکا ادامه يافت. از آن پس با استخراج مورفين و قابليت تزريق آن اين دارو به مهمترين داروي ضد درد، براي مجروحان جنگي و مصدومان سوانح تبديل شد. ترياک ترکيبات مختلفي دارد که عملکرد همگي آن ها در بدن همانند کار هورمون هاي ضد درد اندورفين ها است که از طريق تأثير بر سلسله اعصاب مرکزي موجب تخفيف احساس درد در بدن مي شود. يکي از اين ترکيبات مورفين است که درد را کاهش مي دهد و حتي زماني که داروهاي استاندارد تأثيري ندارند بر مرکز عصبي مسکن است. کدئين ترکيب ديگر ترياک است که اثرات کشنده ي درد داروهاي متعدد را کاهش مي دهد و تمايل به سرفه کردن را متوقف مي کند. پاپاورين ترکيب ديگريست که انقباضات عضله ي شل را تخفيف مي دهد. بنابراين همان طور که ملاحظه مي شود، علاوه بر اين که خود ترياک داروست. در دارو سازي آلکالوئيدها و ترکيبات ترياک هم جزئي از داروها هستند. براي ساير استفاده هاي پزشکي ترياک و مشتقات آن حتي در طب سنتي مي توان به کنترل و درمان اسهال، زخم روده و معده، تنگي نفس، نقرس چاد، سردرد، پيچش شکم، جرب و خارش هاي پوستي و کنترل سرماخوردگي و درمان افسردگي اشاره کرد. سرخوردگي و نشئنگي که توسط اين مواد ايجاد مي شود، همواره موجب سوء مصرف اين دارو از زمان پي بردن بشر به اثرات شگفت اين ماده بوده است. کپسولهاي خشک شده ي خشخاش، به عنوان ماده ي خام دارويي در بسياري از کشورهاي اروپاييست. منابع اصلي ترياک کشورهاي ترکيه (آسياي صغير)، هند و شوروي سابق و چين مي باشد.

در طب سنتي، ريشه، برگ، گل، کپسول و دانه ي خشخاش مورد استفاده قرار مي گيرد. اين گياه با طبيعت سرد داراي خواص درماني به شرح زير است:

دستگاه اعصاب:

خشخاش تسکين دهنده ي دستگاه عصبي وآرام بخش است. برگهاي خشخاش خواص دارويي کمي دارد و زمان جمع آوري آن قبل شکفتن گل است.

برگ خشخاش، خواب آور و تسکين دهنده ي دردها مي باشد.

ضماد جوشانده ي پوست خشخاش، بيخوابي، سردرد و دردهاي موضعي را درمان مي کند.

روغن گل خشخاش، درد موضعي، سردرد و ديگر دردهاي عصبي را تسکين داده و ورم هاي دردناک را التيام مي بخشد.

دستگاه گوارش:

جوشانده ي پوست خشخاش، درمان کننده ي التهاب معده و اسهال خوني و مزمن است.

عصاره ي پوست خشخاش دل درد را تسکين مي دهد.

شياف پوست خشخاش درمان کننده ي اسهالهاي مزمن مي باشد.

اختلالات مزاوي:

جوشانده ريشه ي خشخاش، اختلالات کبري و راه هاي صفراوي را برطرف نموده و از کيسه صفرا جلوگيري مي کند.

اختلالات کليوي: دانه هيا خشخاش، اختلالات کليوي را برطرف نموده و سوزش مثانه و مجاري ادرار را برطرف مي سازد.

اختلالات تنفسي:‌دانه هاي خشخاش، برطرف کننده سينه درد و سرفه هاي خشک است.

روغن خشخاش نيز سينه درد را درمان مي کند.

ناراحتي هاي پوستي:

ضماد گل خشخاش مخلوط آب گشنيز، اگزما، جوش هاي ريز خاردار و آلرژي هاي پوستي را برطرف مي سازد. خلاصه آنکه خشخاش گياهي دارويي با اثر خواب آور و تسکين دردها که بايستي در حد اعتدال مورد استفاده قرار گيرد. خشخاش التيام دهنده دردها واختلالات عصبي، گوارشي، صفراوي، کليوي، تنفسي پوستي است.

خشخاش در افراد سرد مزاج سبب بروز اختلالات ريوي، گوارشي، عصبي، جنسي، پوستي مي شود. با جوشانده ريشه اين گياه فشار خون، ضماد گل آن سوزش و خارش چشم و اورام برطرف مي شود.