تاریخچه فرش

فرش ایران دارای تاریخی بسیار طولانی است، در ایران از دیرباز بافتن انواع فرش متداول بوده و انگیزه ای اجدادی داشته است. به نوشته مورخان، جهانگردان، جنگجویان و آثار مكشوفه از گذشتگان گویای آن است كه فرشبافی به صورت هنری دستی ، مردمی ، روستایی و عشایری در ایران سابقه بس دراز دارد.

پروفسور «رودنكو» كاشف «فرش پازیریك» معتقد است كه قالی مذكور  كار مردم ماد یا پارس و پارت (خراسان بزرگ) است. توجه به نقش های مشابه و هم زمان این فرش در ستون های تخت جمشید نیز این نظریه را تایید می نماید. آثار دیگری از جمله نقاشیهای برخی هنرمندان قرون وسطی حاوی نقش قالیهایی است كه گفته اند بافت ایران بوده است . برخی مورخان در مورد حمله رومیان به ایران و غارت دستگرد قالی را از جمله غنایمی كه در این غارت به دست آورده شده، قید نموده اند و نیز منابع یونانی از قالیهای زربفت ایران یاد كرده اند. «فرش بهارستان» با آن همه هنرمندی كه به تأیید روایات مختلف، دربافت آن به كار رفته بوده اگر چه گاه در تعریف از آن راه اغراق پیموده شده اما خود نشانگر پیشرفت صنعت فرشبافی و صنایع جنبی از جمله طراحی و رنگرزی در ایران قدیم می باشد. فرش به عنوان نمودی از فكر و اندیشه بشری و متاثر از حس نوجویی او در طول تاریخ خود با نشیب و فرازهایی روبرو بوده كه گاه با فراغت فكری هنرمندان و محیط مناسبی كه برای رشد و شكوفایی هنر ایشان ایجاد گردیده به حد اعلای خود رسیده و گاه صدماتی كه بر اثر مصائب طبیعی و غیر طبیعی بر پیكر جامعه وارد شده، آن را به دوره نهفتگی و خمود سوق داده است.

عصر مغول یعنی قرن هفتم هجری را می توان دروان بس غم انگیز برای انواع هنر ایرانی دانست و پس از آن قرون دهم  و یازدهم هجری را كه عصر صفویان است زمان شكوفایی طبع هنری مردم ایران باید به شمار آورد. آغاز دوران صفوی متفارن با رشد بسیاری از هنرهای دستی و توسعه آن در كلیه شئون جامعه بوده است. بسیاری از هنرمندان ایرانی در این دوره ظهور كرده اند كه با اغتنام فرصت از آرامش و محیط مساعدی كه به وجود آمده عمر گرانبهای خود را بر سر ارتقاء سطح كیفی هنر و صنایع دستی نهاده اند وبا ابداع طرح ها و نقشه های زیبا و هنرمندانه جایگاه این صنایع به ویژه فرش را به حد اعلاء خود رسانیده اند و نام ایران را در سراسر جهان با آثار خود پرآوازه ساخته اند. با توجه به اهمیت عصر صفویه در اعتلاء هنر ایران و توجهی كه در این زمان به صنعت قالیبافی مبذول شده، جا دارد به این عصر و وضعیت هنرمندان و قالیباقی آن مشروح تر بپردازیم.

 فرشهای دوران صفویه را می توان متعلق  به دو گروه زمانی دانست: اول: قالیهای بافته شده در دوران سلطنت شاه اسماعیل وشاه طهماسب كه به”شاه طهماسبی” معروف است و خود مكتبی خاص دارد كه به همین نام شهرت یافته. شاه طهماسب همواره به تشویق هنرمندان و قالیبافان و طراحان می پرداخت و خود از هنر بهره داشت و حتی نوشته اند، رنگرزی می دانست و مستقیمأ طراحی می نمود و بافندگان را راهنمایی می كرد. از این جهت در زمان پادشاهی او انواع صنایع ظریفه به ویژه قالی بافی راه ترقی پیمود و در طرح آن تغییرات كلی به وجود آمد. قالیهای ترنجدار جانشین آن گروه از قالیهایی شد كه تا اواخر قرن 9 هجری در ایران بافته می شد و بعدأ به طرح مغولی و تیموری شهرت یافت. علاوه بر قالیهای ترنجدار در این دوره بافتن قالیهایی با طرح حیوان و شكارگاه متداول شد. دوم: قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس كه به مكتب ” شاه عباسی” معروف است. در این دوره با اغتنام فرصت از وجود هنرمندان عصر نقشهای جدید به ویژه با استفاده از اسلیمی ها و گلهای مخصوص بوجود آمد برخی طرحهای قالی در مكتب شاه عباسی عبارتند از:/ الف – طرح ترنجدار یا لچك ترنج/ ب – طرح شكارگاه/ ج – طرح درختی/ د – طرح گلدانی .

اینك با توجه به سهولت ایجاد ارتباط بین هنرمندان نقاط مختلف و پیشرفت تكنیك طراحی و نقش پردازی، فرش همگام با سایر هنرها و صنایع مردمی رو به تكامل رفته است، طرحهای محلّی به نقاط دیگر برای بافت فرستاده می شود و هنرمندان از نتایج تجربیات دیگر همكاران خویش كاملاً با خبر می گردند. وسایل كار طراحی پیشرفت نموده و تكنیك جدید به كمك هنرمندان آمده و ایشان به مهارت در تهیه و تكثیر طرحهای خود اقدام می كنند. بازار های فرش جهانی به ویژه از اوائل قرن بیستم میلادی رونق گرفته و این خود تشویق دست اندركاران را در پی داشته و به ویژه در تبریز، كرمان، كاشان، اصفهان، اراك ، داد و ستد این كالای ارزشمند را رونق داده و در این زمان است كه بازار صادرات فرش های نو و كهنه گرم شده و كارگاه های بزرگ برای پاسخگویی به تقاضاهای روز افزون دایر گردیده است. این قالیها به اروپا به ویژه كشور آلمان و آمریكا حمل می گردد و موجبات تقویت بنیه مالی كشور را در حد خود فراهم می سازد و تجارت خارجی را به سرمایه گذاری در تولید فرشهای مورد درخواستشان تشویق و ترغیب می نماید. مجموعه این اقدام طی قرن اخیر در جهت تقویت بنیه اقتصادی كشور مؤثر بوده، اما دخالت فروشندگان و صاحبان سرمایه در كار طرح و رنگ فرش و سفارشات غیر مسئولانه ایشان به كیفیت این دستباف لطمه وارد ساخته است. عدم نظارت صحیح بر كار بافت فرش و بسیاری عوامل دیگر از جمله قیمت ها و چگونگی صادرات طی نیم قرن گذشته، رقبای فرش ایران را به میدان رقابت كشانده واز سوی دیگر سودجویان را به سوء استفاده از غفلت دست اندركاران و انجام تقلباتی در مراحل مختلف تهیه موارد اولیه و تولید فرش وا داشته و در نتیجه موجبات سقوط كیفیت و كمیت و گرمی بازار فرش ایران را فراهم نموده است به منظور ایجاد پیوستگی ارتفاء سطح كیفی این دستباف ارزشمند و تداوم تاریخ پرآوازه ی آن هوشیاری و كوششی همه جانبه لازم است كه امید است عشق و علاقه عامه مردم به این میراث اجدادی خود آن را در ضمیر كلیه دست اندركاران بیدار سازد.

یك قرن طراحی فرش ایرانی

اگرچه موزه فرش، فاصله زیادی با موزه هنرهای معاصر تهران ندارد و می‌شود دستاورد یك قرن طراحی فرش در آنجا به نمایش در‌بیاید اما مسئولان و برگزار‌‌كنندگان نمایشگاه طرح فرش، موزه هنرهای معاصر را انتخاب كردند تا مردم عادی و حتی اهالی هنرهای تجسمی به یاد بیاورند كه روزی روزگاری، فرش ایرانی، گران قیمت‌‌ترین و با ارزش‌‌ترین كالای هنری ایرانی به حساب می‌آمده است؛ روزگاری كه به قول حسین خسروجردی هر كسی نمی‌توانست فرش ایرانی را روی دوشش بگذارد و آن را معامله كند!

طرح او لچك ترنج تلفیقی گل و مرغ است. یا مثلاً دو طرحی كه در سال 87، خلق شده‌اند هم همین ویژگی را دارند.

برخلاف آنچه به‌نظر می‌رسد، نمایشگاه طراحی فرش، فقط برای حرفه‌ای‌ها و طراحان فرش جذاب و پُربار نیست؛ هر چند كه آنها لذت بیشتری از كل نمایشگاه می‌برند چون گره‌های هنری و نام طرح‌ها را از ظاهر یك طرح تشخیص می‌دهند و به این تشخیص درستشان، مباهات می‌كنند!‌اما زمینه شطرنجی تابلوها، اولین مشخصه‌ای است كه فرشبافان و طراحان به‌دنبال آن می‌گردند. زمینه شطرنجی كه نباشد، متوجه می‌شوند آنچه می‌بینند، فقط یك عكس از فرشی قدیمی است.

مهم‌ترین نكته‌ طرح این فرش‌های قدیمی‌تر، این است كه بیننده به راحتی می‌تواند متوجه بشود با پیشرفت زمان، طرح‌ها هم پیچیده‌تر و پیچیده‌تر می‌شود یا شاید هم شلوغ‌تر و خوشبختانه از آنجاكه تاریخ تمام طرح‌ها مشخص شده، مقایسه جزئیات  ساده‌تر است؛ مثلا در طرح فرش‌های دهه‌های اخیر گل‌ها و بته‌های بزرگ دیده می‌شود یا طرح‌های زیادی هستند كه چند سبك را با هم تلفیق كرده‌اند و از آن، طرحی جدید كشیده‌اند؛ طرح‌های مجید حامی یكی از این موارد است.

طرح او لچك ترنج تلفیقی گل و مرغ است. یا مثلاً دو طرحی كه در سال 87، خلق شده‌اند هم همین ویژگی را دارند. یكی از آنها، طرح اسب و حاشیه تلفیقی دارد و اساساً به‌نظر می‌‌رسد تابلوفرش باشد، نه طرح یك فرش. دیگری كه طرحی با نام زیرخاكی (سبك استاد قلی نامی) دارد، با رنگ‌های روشن كشیده شده و همه جور نقشی در آنها می‌توان پیدا كرد؛ حیوان، گل، شیر بالدار و گلدان‌های بزرگ.

اما آنچه نمایشگاه طرح فرش را از دیگر نمایشگاه‌ها متمایز می‌كند، وجود كارگاه‌ها و میزگردهای مختلف است. به‌خصوص كه محسن محسنی، شخصاً در انتخاب و نمایش طرح‌های فرش دخیل بوده است؛ آنان كه كمی بیشتر با فرش و طرح فرش آشنا هستند، می‌دانند كه محسنی سال‌های متمادی، ریاست شركت فرش ایران را در شهرهای مختلف بر عهده داشته و احتمالا كسی بهتر از او نمی‌توانست نمایشگاه را اداره كند. او درباره برگزاری این نمایشگاه می‌گوید: «تا به حال همه نمایشگاه‌های فرش، به نمایش فرش بافته شده اختصاص داده شده، آنهم با انگیزه خرید و فروش این كالا.

مهم‌ترین نكته‌ طرح این فرش‌های قدیمی‌تر، این است كه بیننده به راحتی می‌تواند متوجه بشود با پیشرفت زمان، طرح‌ها هم پیچیده‌تر و پیچیده‌تر می‌شود یا شاید هم شلوغ‌تر و خوشبختانه از آنجاكه تاریخ تمام طرح‌ها مشخص شده…

لذا همیشه جنبه تجاری این نمایشگاه‌ها بسیار زیاد بوده است ولی ما این بار قصد داشتیم سوابق هنر فرش را به مخاطبان، به‌خصوص جوانان بشناسانیم. به همین دلیل هم می‌بایست طرح و نقش گذشته را شناسایی می‌كردیم.»او ادامه می‌دهد: «فرش ایرانی با مشكلات عدیده‌ای دست و پنجه نرم می‌كند كه یكی از مهم‌ترین آنها، رقابت نابرابر با بازار فرش كشورهای دیگر است؛ كشورهایی كه با دستمزد بسیار پایین، قالیبافانی را از كشورهای چین، هند و پاكستان اجیر می‌كنند و دست به تولید انبوه می‌زنند؛ چیزی كه تاجران فرش ایرانی نمی‌توانند انجام دهند چراكه دستمزدها و هزینه‌ها مشخص است و عدول ناپذیر.

حتی اگر این كار عملی هم باشد، باز هم نتیجه، چیز مطلوبی نخواهد بود و فرش ایرانی به ابتذال كشیده می‌شود. بنابراین، فرش ایران باید تحت مدیریت خاصی ساماندهی شود. اولین قدم هم شناساندن طرح و نقش فرش به مخاطب است لذا این نمایشگاه، فرصت خوبی را در جهت نیل به این هدف فراهم كرده است چون طرح‌های فعلی از میان هزاران طرح از شهرهای مختلف انتخاب شده‌اند.»

فرش ترکمن ؛ اوج هنر و هويت زنان کرانه خزر

فرش ایرانی، هنر ایرانی، افتخارایرانی

“دو تا قرمز، يکي زرد به زير، دو تا نارنجي”، اين کلمات لالايي گوش نوازي است که دختر ترکمن صحرا از مادر به يادگار دارد و هر روز تکرار مي کند تا اوج هنر و هويت را براي هميشه تاريخ زنده نگه دارد.

به گزارش خبرنگار مهر در گرگان، رنگ چهره اش مثل قالي پرنقش و نگار شده، از قامتش مي توان داستان رنج زندگي هنرش را فهميد. دختران ترکمن پس از ازدواج و “آنق گذاري”( کلاه مخصوص زنان متاهل)، روغن، يک کاسه آرد و يک “ايگ”هديه مي گيرند که ايگ يا دوک نخ ريسي نشانه اي است براي پويايي و فعاليت و ريشه در تاريخ و هويت زنان ترکمن دارد.

امروز گلستان و ترکمن با فرش و قالي ترکمن شهرت جهاني دارد و اين شهرت مرهون تلاش زنان و دختران بي نام و نشان و هنرپردازي است که با هر تار و پود تابلويي از عشق و شيدايي را به تصوير مي کشند.

“گول” نقش اصلي فرش ترکمن است که بافته هاي هر قوم به وسيله آن از بافته هاي اقوام ديگر متمايز مي شود و پشم و پنبه از مواد اوليه براي توليد اين هنر ماندگار است.

به رغم ترويج رنگهاي شيميايي هنوز مواد رنگدار گياهي مانند پوست انار، چوب پويا، خاکستر چوب ازدار و زردچوبه، روناس و نيل براي رنگرزي خامه قالي کاربرد دارد.

“دو تا قرمز، يکي زرد به زير، دو تا نارنجي”، اين کلمات لالايي گوش نوازي است که دختر ترکمن صحرا از مادر به يادگار دارد و هر روز تکرار مي کند تا اوج هنر و هويت را براي هميشه تاريخ زنده نگه دارد.

نقوش فرش ترکمني حفظي بافت است

نقوش فرش اصيل ترکمن ذهني يا حفظي بافت است و زنان ترکمن در توليد اين دستبافت، آرمانها و انديشه هايشان را با رنگهاي دلخواه بر روي تار قالي گره مي زنند تا تابلويي زيبا و مانا پيش روي مجسم سازند.

شاخ قوچ، نقش عقرب، ماري گول، در ناق گول، قافسه گول، تکه گول، انسي، قزل اياق، توينگ گول، قوش گول، آوغان گول، تاج حروز، پنجارا آراگول، آق نقش از جمله نقوش زيبايي است که در اين هنردستي به کار مي رود.

دارهاي قالي بيشتر از نوع افقي و متحرک بوده و به همراه کوچ ايل جابجا مي شود و در سالهاي اخير استفاده از دارهاي عمودي نيز در اين منطقه رونق يافته است.

اکنون هنرپردازان اين هنر ديرپا، پرپيشينه و داراي شهره جهاني با مشکلات فراواني روبرو هستند و براي رفع مشکلاتشان خواستار حمايت ويژه متوليان امر هستند.

جمعي از اين هنرمندان اين هنر دستي بر اين باورند که مواد اوليه نامرغوب، نبود حمايت مالي، ساماندهي نشدن، بي توجهي به آموزش، آشنا نبودن به نيازهاي بازار و برنامه نداشتن موجب شد تا فرش اصيل ترکمن رو به فراموشي رود و جايگاه واقعي اش را از دست دهد.

اين عده در گفتگو با خبرنگار مهر در گرگان، برپايي کارگاههاي آموزشي، خريد تضميني، بالا بردن کيفيت، شناسنامه دار کردن قالي، ترويج آموزش و اصول سنتي فرش بافي را در احياي دوباره قالي ترکمن ضروري مي دانند.

علاوه بر بازارهاي داخلي، اميرنشينان خليج فارس، کشورهاي حاشيه خزر و برخي کشورهاي اروپايي، خريداران فرش اصيل ترکمن را تشکيل مي دهند.     

يک بافنده فرش از بندر ترکمن به خبرنگار مهر گفت: بافندگان اين هنر اصيل براي تهيه چله و خامه محدوديت دارند و بايد از آنها حمايت شود.

مرجان جعفري که قالي بافي را از مادر مرحومش به يادگار دارد، افزود: اگر براي توسعه و احياي اين هنر دستي و اصيل کاري صورت نگيرد، در آينده اي نزديک از اين هنر جز نام و نشان چيز ديگري باقي نخواهد ماند.

وي اظهار داشت: مواد اوليه نامرغوب و بي کيفيت موجب شده تا فرش اصيل ترکمن جايگاه قبلي خود را از دست دهد که اين امر نگران کننده است.

بافنده ديگري از گنبدکاووس گفت: قاليبافي در اشتغال و درآمد زنان و دختران روستايي منطقه نقش اساسي دارد و براي رونق نيازمند متولي خاص است.

شهلا ايگدي بيان داشت: هر روز شاهد جمع شدن دارهاي قالي هستيم و بايد براي حمايت از فعالان اين عرصه برنامه ريزي جامعي شود.

بانوي ديگري از بندرگز، کمبود وام، نبود حمايت مالي، دستمزد کم و بيمه نبودن را از مهمترين مشکلات فراروي ذکر کرد و گفت: برنامه جامع و اصولي براي حمايت از توليدکنندگان اين هنر ضروري است.

کبري نعيمي افزود: اتحاديه تعاوني براي حمايت از بافندکان فرش بايد گسترش يابد و مرکزي براي بهبود وضعيت قاليبافي در منطقه تشکيل شود.

وي اظهار داشت: متاسفانه برخي افراد سودجو با صدور فرشهايي با کيفيت نامطلوب و تقلبي در سالهاي گذشته بر جايگاه اين هنر اصيل و سنتي تاثير منفي گذاشته اند.

به گفته اين بانوي هنرمند، فرش بايد بر اساس نياز مصرف کنندگان توليد شود که ارتباط بيشتر بين توليد کننده و صادر کننده ضروري است.

امروز گلستان و ترکمن با فرش و قالي ترکمن شهرت جهاني دارد و اين شهرت مرهون تلاش زنان و دختران بي نام و نشان و هنرپردازي است که با هر تار و پود تابلويي از عشق و شيدايي را به تصوير مي کشند.

رئيس اداره بازرگاني گنبد کاووس گفت: اتحاديه توليدکنندگان فرش دستبافت ترکمن در اين شهرستان تشکيل مي شود که راه اندازي اين اتحاديه در حمايت از فعالان اين عرصه و رفع مشکلات فراروي نقش زيادي دارد.

خليل رجبي افزود: تاکنون براي سه هزار هنرمند فرش دستبافت ترکمن در اين شهرستان کارت فعاليت صادر شده است اين در حاليست که حدود شش هزار نفر در اين شهرستان در زمينه توليد فرش دستبافت فعاليت دارند.

به گفته رجبي، همچنين تاکنون ???? نفر از هنرمندان اين رشته بيمه شدند و از مزاياي آن بهره مند هستند.

مدير اداره بازرگاني گنبد کاووس با اشاره به ‌نقش و جايگاه فرش دستبافت ترکمن در ايجاد اشتغال بيان داشت: توليد و عرضه فرش مرغوب ترکمن به ‌حفظ جايگاه و ارزش آن در بازارهاي جهاني و نيز رونق بيشتر اقتصاد خانوارهاي توليدکننده فرش کمک خواهد کرد.

وي يادآورشد: رفع مسائل و مشکلات توليدکنندگان فرش نياز به عزم ملي و منطقه ‌اي دارد و بايد در اين زمينه تلاش بيشتري شود.

کاهش مرغوبيت فرش ترکمن نگران کننده است

مديرعامل اتحاديه شرکتهاي توليدي فرش دستباف ترکمن گلستان گفت: کاهش مرغوبيت فرش ترکمن در سالهاي اخير نگران کننده است.

تاشلي قوچقي افزود: رقابت ناسالم بازار و هزينه بالاي توليد از جمله دلايل کاهش مرغوبيت فرش اصيل ترکمن را تشکيل مي دهد که بايد رفع شود.

وي اظهار داشت: اکنون بسياري از توليدکنندگان فرش ترکمن مجبورند با مواد اوليه نامرغوب فرش توليد کنند که براي رفع مشکلات موجود عزم ملي نياز است.

غلامرضا سوسرايي فرماندار گنبد کاووس گفت: بايد با برنامه ‌ريزي دقيق و اصولي براي رفع مشکلات هنرمندان اين عرصه و ارتقاي کيفيت فرش ترکمن تلاش شود زيرا گسترش صنعت فرش دستباف ترکمن در بين خانواده‌ها، فرصت‌هاي خوبي را براي اشتغال و رونق اقتصادي آنان ايجاد مي کند.

سوسرايي اظهار داشت: توليد فرش با کيفيت به ارتقاي جايگاه فرش ترکمن در بازارهاي جهاني و رونق اقتصادي خانوارها کمک مي کند.

شهرستان گنبد کاووس بيش از 295 هزار نفر جمعيت دارد که شش هزار نفر آن به قاليبافي اشتغال دارند.

قدیمی ترین فرش جهان

 قدیمی ترین فرش دستبافت ایرانی در سال 1949 میلادی در دومین مرحله ی كاوش های باستان شناس روسی، “رودنكو” در منطقه” پازیریك” كشف و به نامفرش پازیریك نامیده شد.

رودنكو در كتابی كه به مناسبت این اكتشافات در سال 1953 در روسیه منتشر كرد، درباره ی فرش كشف شده توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتاً كار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا دانست. او نوشت: “بدون اینكه بتوانیم به طور حتم بگوییم ، این فرش كار كدام یك از سرزمین های ماد- پارت(خراسان قدیم) یا پارس است، تاریخ فرش مذكور و پارچه هایی كه در پازیریك كشف شد، قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.”

 سپس او اضافه می كند:”تاریخ این قالی از روی شكل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادناسب های جنگی كه به جای زین، قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه ی روی سینه ی اسب، از مشخصات آشوری هاست. اما ریزه كاریهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها روی فرش پازیریك، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود.”

در زمان تسلط مغول ها (قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی) قالی بافی به سطح بسیار بالایی از زیبایی وتكنیك رسید. شكوفایی این صنعت شاید با حكومت غازان خان مصادف بود.

اما اوج هنر قالی بافی كلاسیك ایرانی را كه از آن به عنوان  رنسانس قالی ایران یاد می شود، زمان سلاطین صفوی به ویژه زمان حاكمیت شاه طهماسب اول و شاه عباس ثبت كرده اند. از این دوران حدود 3000 تخته فرش به یادگار مانده كه درموزه های بزرگ دنیا  یا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در این دوران در كنار قصرهای پادشاهان، كارگاه های قالی بافی بنا شد و مراكز گوناگون كه قبلأ در تبریز ، اصفهان ، كاشان ، مشهد ، كرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی، نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند.

در همان زمان، نقاشان و نگارگران بلند پایه، طرح های خلاصه شده و تركیبی ترنج در وسط قالی و لچك ها را در آن وارد كردند ، یعنی همان طرحی كه قبلأ به زیباترین وضعی در قرن پانزدهم روی جلد كتاب های ارزشمند به كار می رفت.

با اشغال كشور به وسیله افغان ها (1722-1721 میلادی)، این صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.

در قرن نوزدهم  قالی های ایرانی، به ویژه فرش های نفیس ناحیه ی تبریز به اروپا راه یافتند. از سوی كشورهای اروپایی نمایندگانی به تمام كشورهای مشرق زمین گسیل شدند و با رقابت بسیار فشرده ، كلیه ی فرش های كهنه و عتیقه را گردآوری كرده  به قسطنطنیه كه هنوز هم مهمترین بازار قالی مشرق زمین است  فرستادند.

با به پایان رسیدن منابع فرش های كهنه ، شركت های انگلیسی (زیگلر 1883 م) ، آمریكایی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تأسیس كارگاه هایی در تبریز ، سلطان آباد (اراك) و كرمان كردند. این روال تا جنگ جهانی اول كه تولید قالی به طور قابل توجهی افزایش یافته بود، ادامه داشت.

بزرگترین فرش دنیا

فرش سلطان قابوس كه 4343متر مربع مساحت دارد به سفارش سلطان قابوس پادشاه كشورعمان ، جهت مفروش نمودن مسجد اعظم سلطان قابوس در مسقط، توسط شركت سهامی فرش ایران بافته شد.

كلیه امور مربوط به فرش از جمله طراحی، تأمین موارد اولیه شامل: پشم ، رنگ ، پیاده سازی و بافت فرش در شركت سهامی فرش ایران انجام شد. بافت این فرش كه اجرای آن دارای بـُعد ملی بود، ركورد بزرگترین فرش تولید شده جهان را به خود اختصاص داد.

مشخصات فنی فرش سلطان قابوس

ابعاد: 90/60 متر × 50/70 متر

مساحت: 4343 متر مربع در 48 قطعه

مساحت بزرگ ترین قطعه : 1200 متر مربع

مساحت كوچك ترین قطعه: 24 متر مربع

رج شمار : 40 رج

تعداد گره : 1700000000 گره

جنس تارو پود: نخ پنبه ای

جنس پرز: نخ پشمی

تعداد رنگ : 28 نوع رنگ گیاهی

نصب و نگهداری

پس از اتمام بافت كلیه ی قطعات این فرش و انجام عملیات پرداخت، روگیری ، داركشی و شستشو در تاریخ 10/10/1379 (30 دسامبر 2000 به كشور عمان حمل و طی 3 ماه كار مداوم توسط 50 نفر استادكار ماهر رفوگر كلیه قطعات به هم متصل ، و فرش ِ یك پارچه در صحن مسجد اعظم سلطان قابوس در تاریخ 15/2/1380 (5 می 2001) همزمان با افتتاح مسجد ، مورد بهره برداری قرار گرفت.

فرایند تولید

شركت سهامی فرش ایران پس از انعقاد قرارداد ، در سال 1375 (1969) با دربار كشور عمان ، ضمن تشكیل ستادی از زبده ترین كارشناسان خود نسبت به تهیه طرح های اولیه اقدام نمود و طرح و نقشه ی نهایی این فرش را به تأیید مقامات كشور عمان رسانید.

 از آنجایی كه بافت چنین فرشی (نزدیك به 5 هزار متر مربع) به صورت یك پارچه ، ناممكن بود و با توجه به اینكه در شبستان مسجد اعظم سلطان قابوس، 4 ستون اصلی و 18 ستون ، جهت رواق ها وجود داشت، بنابراین اجرای این طرح، تجربه و تخصص خاصی را برای طراحی و بافت فرش طلب می كرد.

بافت این فرش در شهر نیشابور در استان خراسان طی سه سال كار مداوم توسط 500 نفر بافنده در دو نوبت كار روزانه  با  صرف 12 میلیون ساعت كار و نظارت و كنترل 300 نفر كارشناس خبره شركت صورت پذیرفت.       

در رنگرزی مواد اولیه فرش از شویه ی ابداعی شركت(رنگرزی پشم قبل از ریسندگی) استفاده شده است.

طرح و نقشه ی ترنج فرش با الهام از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهانی تهیه شده است و در زمینه ی این فرش ، از طرح افشان شاه عباسی كه تركیبی از شاخ و برگ است توسط طراحان و نقاشان ماهر شركت با صرف 15000 نفر ساعت و استفاده از 13500 برگ نقشه رنگی انجام شده است.

وزن پشم مصرفی در این فرش 32 تن ، از بهترین پشم با توجه به استانداردهای موجود است و وزن فرش بافته شده پس از انجام عملیات پرداخت به 22 تن رسیده است.

طرح های قالی

طرح های شكسته و گردان قالی

از نظر طراحان و برخی كارشناسان فرش، طرح های قالی به دو شیوه كاملاً متمایز از یكدیگر قابل تقسیم بندی است:

1-    شیوه روستایی (طرح های شكسته یا هندسی)

2-    شیوه شهری (طرح های گردان یا منحنی)

در بعضی طرح ها این دو شیوه با یكدیگر آمیخته شده و شیوه ی تقریباً تلفیقی را با نام طرح شكسته گردان  به وجود آورده كه به توضیح هر یك می پردازیم:

طرح های شكسته: (روستایی یا هندسی)

این طرح ها كه سه خط افقی، قائم و مایل را شامل می شوند، جزء ابتدایی ترین و قدیمی ترین طرح هایی هستند كه به ذهن هنرمندانِ طراح راه یافته است.

خط افقی شامل یك ردیف گره است كه پهلو به پهلوی هم قرار می گیرد.

خط عمودی (یا قائم ) مشتمل بر یك ردیف گره است كه بالای دیگری به روی یك جفت تار یا چله بسته می شود.

خط اریب (مایل) نیز كه یك ردیف گره را شامل می شود، به تناوب یكی در بالا و یكی در كنار قرار می گیرد و یك زاویه 45 درجه را تشكیل می دهد.

نقشه های شكسته به واسطه سادگی مورد توجه بسیاری از روستاییان است. اما هنوز در آسیای میانه، تركیه، قفقاز و ایلات و عشایر ایران كاربرد فراوان دارد. شاید یكی از دلایل گرایش روستاییان به این گونه طرح ها این باشد كه از طرح های شكسته، بدون ترسیم بر روی كاغذ نیز می توان استفاده كرد و به مهارت بسیار، نیاز نیست. در صورتی كه طرح های گردان حتماً باید بر روی كاغذ رسم شود، تا بتوان از آن استفاده كرد.

طرح های گردان: (شهری یا منحنی)

طرح های گردان با كمك گرفتن از خطوط منحنی به وجود می آیند. این نقش ها از ابتدای قرن نهم بسیار مورد توجه قرار گرفته اند، با استفاده از گل و بته ها و شاخه های دوار ساده و ابتدایی، به سرعت مراحل تكامل را پیموده اند. ایجاد نقش های گردان تنها توسط طراحان ماهر و بر روی كاغذهای نقشه كشی میسر است و بافنده نیز برای خواندن نقشه و بافت آن، باید از مهارت ویژه ای بهره مند باشد. امروزه كاغذهای طراحی در اندازه های گوناگون كار نقشه پردازی طرح های گردان را بسیار آسان كرده است.

واحد نقشه، ورقی است شطرنجی كه در اندازه های مختلف به خانه های مربع شكل كوچكی تقسیم شده است، هر مربع نیز به نوبه خود به مربع هایی بسیار كوچك (هر ضلع 10 خانه، جمعاً 100 خانه) تقسیم شده اند. هر خانه كوچك نشان دهنده یك جفت تار، یا یك گره است.

اوراق نقشه در طول نزدیك به یك قرن مراحل مختلفی را طی كرده  تا به شكل امروزی برای همگان مورد استفاده قرار گرفته است. تا دوران انقلاب مشروطیت و رواج صنعت چاپ، همه نقشه ها را با دست خط كشی می كردند و بیشتر مرسوم بود كه اول نقاش، نقشه دلخواه را نقاشی می كرد و بعد كسی كه كارش جدول بندی بود خط های عمودی و افقی را با مركب و به اندازه دلخواه – به نسبت ریزبافی قالی – روی صفحه نقاشی ترسیم می كرد و چهارخانه های هر گروه و هر رنگ را در می آورد. این شیوه برای نقاش آسان تر و برای بافنده دشوارتر بود، چرا كه خط كش و چهارخانه سازی پس از نقاشی، گاه موجب می شد یك گره در دو چهارخانه جا گیرد – نیم گره در یك چهارخانه و نیم دیگر در چهار خانه دیگر – و بافنده به دشواری می توانست با این  نقشه ی نامیزان كار كند. از این رو و از همان ابتدای كار استادان و هنرمندان سبك «نقطه زنی» را ابداع كردند. اساس این سبك بر آن بود كه روی كاغذ شطرنجی ترسیم شده، هر گره را بی كم و كاست و بی آنكه یك چهارخانه میان دو گره مشترك باشد، به صورت یك نقطه رنگی در چهارخانه ها جای می دهند. رواج این شیوه كار بافندگی را آسان تر و دقیق تر و وسیع تر كرد، هر چند كه نقطه زنی برای نقاش بسیار دشوار بود. شاید همین دشواری كار سبب شد كه همه نقاشان خود را مرد این میدان نیافتند و شیوه ی دیگری كه كار نقاشی را آسان تر می كرد و به سبك «دوره گیری» معروف است، پدید آوردند.

در شیوه ی دوره گیری به جای آنكه هر گره یك نقطه شود، گره های همرنگ را تا چهار خانه امتداد می دهند، بنابراین رنگها و گره ها به هم پیوسته می شود و بافنده به دشواری می تواند جای درست و دقیق پاره ای از گره ها را معلوم كند و به همین سبب است كه شبیه سازی در قالی بافی بدون نقطه زنی، میسر نمی شود. پس از این كه كاغذ های شطرنجی چاپی به بازار آمد، از حدود شصت سال پیش، بیشتر نقاشان به شیوه دوره گیری گرویدند.

 طرح های فرش

اساس تقسیم بندی شركت سهامی فرش ایران، نقشه های فرش ایران به 19 گروه اصلی و تعداد زیادی طرح های فرعی تقسیم می شوند.

گروه 1

طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی: این طرحها از ساختمانها و كاشیكاری ها و اشكال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی كرده و طرحهای فرعی را بوجود آورده اند. معروفترین این آثار عبارتند از مسجد شیخ لطف الله، محرابی كوفی، مسجد كبود، مقبره شیخ صفی، سردر امامزاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق كسری(ایوان مدائن)، و زیرخاكی.

گروه 2

طرحهای شاه عباسی: اساس این طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشكیل می دهند كه به نام شاه عباسی مشهور شده است. این گلهای تجرید یافته، ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختائی ها در متن و حاشیه فرش، نقشه اصلی را تشكیل می دهند. به گروه های فرعی طرح اصلی نامهای، افشان، لچك ترنج، ترنجدار، درختی، جانوری، شیخ صفی، طره دار سلسله ای، شاه عباسی تصرفی، ترنجی طره دار، بوته ای و لچك ترنج كف ساده، داده شده است.

گروه 3

طرحهای اسلیمی: شكل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشكیل می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند. اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولا در بیشتر قالبها این طرح تكرار می گردد اما در بعضی فرشها این طرح مسلط است.معروفترین اسلیمی ها ، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و بصورت فكین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است كه بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند. شاید كلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم كه در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است. این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروههای فرعی بسیار تقسیم شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شكسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی لچك ترنج، اسلیمی ترنجدار و اسلیمی ماری.

گروه 4

افشان: با آنكه در طرحهای فرش معمولا كلیه اجزا و اشكال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرك و ارتباط خود را قطع نساخته است ولی طرح افشان به این صورت است كه گل وبرگها و شاخه ها بطور پراكنده و بدون پیوستگی با یكدیگر در متن فرش افشانده شده اند. به همین علت است كه اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند. اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شكسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان دسته گل، افشان حیوان دار و افشان ترنجدار.

  طرح های فرش(قسمت اول)

گروه 5– اقتباسی: بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران مربوط می باشد.

گروه 6 بندی: منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا «بند بندی» یا واگره می نامند.

نامهای فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنجدار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی ، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن حیواندار، بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل.

گروه 7- بته ای: طرح بته ای تجرید یافته درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از بته جقه، بته شاخ گوزن، بته ترمه، بته سرابندی، بته خرقه ای، بته قلمکار اصفهان، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بته بادامی.

گروه 8 – درختی: با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است تا وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرحهای معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزیکار یا آب نما، درختی ترنجدار، درختی سروی و درختی گلدانی.

گروه 9- ترکمن یا بخارا: طرح فرشهای ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی ، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی، طرحهای فرعی این طرح را تشکیل می دهند.

گروه10 – شکارگاه: مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، اما در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش بسته شده است. گروه های فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنجدار، شکارگاه قابی، شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری.

گروه 11- قابی: این طرح از قابهای چند ضلعی به وجود آمده است و از گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد.

دارهاي قالی

دار قالیبافی نیز از عوامل اصلی بافت یك فرش است كه بدون آن ، بافتن فرش و هرنوع زیر انداز و كف پوش سنتی غیرممكن است . دارهای قالیبافی ممكن است ابعاد مختلفی داشته باشند، اما از نظر كارایی تفاوتهای اندكی دارند. از آنجایی كه بافت قالی گره دار، مرحله ای پیشرفته تر از سایر دستبافت های بی گره است ، لذا در ساخت بسیاری از ابزارهای بافندگی آن، از ابزارها و وسایل بافت سایر دستبافت ها استفاده شده است . به همین منظور دارهای قالیبافی نیز تفاوت چندانی با دارهای بافندگی گلیم ، جاجیم و… نداشته اند. اما به مرور تا حدودی پیشرفته تر و كامل تر گردیدند.

اولین و قدیمی ترین دارهای قالیبافی بصورت زمینی (افقی) بوده اند. این نوع از دارها هم اكنون نیز در برخی از مناطق قالیبافی همچون چهارمحال و بختیاری ، سیستان و بلوچستان، كرمان و… مورد استفاده می باشند. دارهای زمینی بسیار ساده می باشند و از اجزای زیادی برخوردار نیستند. مهمترین ویژگی آنها آن است كه برخلاف دارهای عمودی (ایستاده ) فاقد راست رو یا ستون هستند، و فقط متشكل از یك چوب در بالا به نام سَردار و چوب دیگری در بخش پایین به نام زیردار هستند، كه توسط میخ های چوبی با طناب به

زمین مهارشده اند تا ثابت گردند. نخهای تار نیز دور سردار و زیردار چرخانده می شود و بافنده از ابتدای دار كه بخش پایین آن است شروع به بافت می كند. در این نوع از دارها از آنجایی كه بافنده بر روی دار می نشیند و به كار بافت می پردازد، برای جلوگیری ازفشار وزن او به تارهای فرش در زمین زیر تارها و هم سطح با آنها تخته ای چوبی قرارمی دهند كه از دو طرف بر روی سنگ یا پایه ای دیگر قرار دارد. بنابر این وزن بافنده هیچ گونه فشار مستقیم به فرش و تارها وارد نمی كند. این نوع از دارها فاقد ستون های جانبی (كه به راست  رو شهرت دارند) هستند. در واقع عامل اصلی قرار گرفتن این دارها بر روی زمین ، نداشتن ستون است تا به جای آن قسمتهای بالا و پایین دار قالی به زمین مهار شوند. بدیهی است بسیاری از دارهای قالیبافی زمینی كه امروزه در مناطق مختلف مشاهده می شوند و دارای ستونهای جانبی هستند، در واقع یك دار عمودی هستند. زیرا توانایی ایستادن را دارا هستند.

مهمترین بخش دارهای زمینی كمان می باشد كه وظیفه آن جا به جا نمودن تارهای زیر و رو برای پودكشی است . كمان ، وسیله ای است كه از ابتدا بر روی انواع دارهای بافندگی اعم از فرش گره دار و سایر دستبافتها بوده است ، اما به مرور زمان كاربرد آن فراموش گردیده وامروز ه فقط برخی از دارهای افقی و عمودی آن را دارا می باشند.

كمان همان گونه كه از نام آن پیدا است ، وسیله ای است كمانی شكل كه همواره بااستفاده از چوب ساخته می شود و حدود 60 الی 70 سانتیمتر طول آن است . كمان در جلوی دار قالی و با فاصله ای در حدود 1 متر از آن قرار می گیرد. دو طرف كمان ،دو عدد طناب بسته شده است كه یكی توسط یك چوب بلند كه در جلوی سطح تارها است به تارهای زیر، و دیگری به همین صورت به تارهای رو بسته شده است .به این ترتیب هنگامی كه كمان بالا یا پایین رود، متعاقباً چوبهایی كه به تارهای زیر ورو بسته شده اند عقب و جلو رفته و به این ترتیب جای آنها عوض می شود.

هنگام پودكشی فرش نه تنها جا به جا شدن تارهای زیر و رو نیاز است ، بلكه ضربدری كه از محل تلاقی آنها بوجود آمده باید امكان حركت به بالا و پایین را داشته باشد. این عمل توسط یك عدد چوب لوله ای شكل كه در لا به لای تارها قراردارد انجام می شود. به این چوب «هاف» گفته می شود. چوب هاف در بالای ردیف ضربدرها قرار می گیرد و با حركت دادن آن ، تمام ضربدرها به بالا یا پایین حركت می كنند. لازم به ذكر است كه هنگام كشیدن پود رو كه معمولاً نازك است، چوب هاف را تاحد امكان پایین می آورند و هنگام كشیدن پود ضخیم ، آنرا بالا می برند. چوب هاف در تمامی دارهای قالیبافی اعم از عمودی و افقی وجود دارد.

گروه دوم از دارهای قالیبافی بصورت عمودی هستند. این نوع از دارها دارای چارچوب چوب كامل هستند. یعنی علاوه بر سردار و زیردار، دارای دو ستون درطرفین می باشند كه سردار و زیردار به آنها مهارمی شوند. برخی از دارهای عمودی دارای تفاوتهایی می باشند. بعنوان مثال برخی از آنها فاقد ستون هستند و به جای ستون ، دیوارهای جانبی اتاق و یا سقف منازل را سوراخ نموده و سردار و زیردار را به آنها مهار می نمایند. البته وجود این قبیل از دارها مؤید آن است كه دارهای قالیبافی زمینی در مرحله ای از پیشرفت به شكل عمودی تبدیل شدند. در واقع تبدیل دارهای قالیبافی افقی به عمودی دارای مراحلی بوده است كه طی هزاران سال به وقوع پیوسته اند.