مقدمه : كشور پادشاهي هلند با وسعتي حدود 41500 كيلومترمربع و جمعيتي نزديك به 16 ميليون نفر در اروپا واقع شده است. بيش از نيمي از سكنه اين كشور پيرو مسيحيت هستند. حدود 37 درصد آنها از مذهب خاصي پيروي نميكنند و فقط چهار درصد پيرو مذاهب ديگر هستند. مردمان اين كشور اروپايي، به زبان هلندي و فرزي تكلم مينمايند. اين كشور داراي 12 ايالت از جمله «اوترشت» است و پايتخت آن با جمعيتي بالغ بر 725 هزار نفر، آمستردام است. مركز حكومتي هلند «لاهه» است.
از حضور يهوديان در جنوب و شرق هلند در منابع مربوط به قرون وسطي مكررا سخن به ميان آمده است. حدود سال 1590 ميلادي تعداد كثيري از بازرگانان اهل پرتغال در قسمت شمالي هلند سكني گزيدند. اين افراد به ظاهر مسيحي شده بودند ولي در حكومت جمهوري به يهوديت رجوع نمودند. در هلند هيچگاه قانون معتبر عمومي ويژه يهوديان وضع نشد بلكه هر ايالتي، خود راسا در مورد پذيرش يهوديان تصميم ميگرفت. به دنبال پذيرش يهوديان در هر ايالت، آنها مجاز به انجام فرائض مذهبي خود نيز بودند. هيچگاه در هلند محل خاصي براي يهوديان به نام «گتو» وجود نداشته و داشتن علائم خاص ظاهري براي مشخص بودن مذهب آنها صورت نگرفته است. انجمنهاي يهوديان در ايالات مختلف از استقلال زيادي برخوردار بودند. يهوديان فقط از عضويت و همكاري در اصناف منع شدند.
يهوديان اكثرا در غرب هلند يا به عبارتي آمستردام، لاهه، ميدلبورگ و روتردام و عدهاي نيز بطور پراكنده در مناطق ديگر سكونت داشتند. تعداد يهوديان اشكنازي كه پس از سال 1620 ميلادي از لهستان و آلمان به هلند مهاجرت كردند، بيش از سفاراديها بوده است. در سال 1635 انجمن مستقل يهوديان آلماني كه از فرهنگ بالايي برخوردار بودند تاسيس شد. تفاوت ميان اين دو گروه از يهوديان بسيار بارز بود: يهوديان اشكنازي به زبان ييديش تكلم مي كردند و يهوديان اسپانيايي – پرتغالـي در مكاتبات خود از زبان اسپانيايي اسـتفاده ميكردند.
انجمن پرتغاليها هستهاي قدرتمند و ثروتمند داشت. بازرگانان يهودي اهل پرتغال به سيستم بازرگاني بين المللي راه يافتند و سهم به سزايي در شكوفايي اقتصادي دوران طلايي هلند داشتند. بازرگانان سفارادي در كارخانجات قند و شكر و در صنعت برش الماس ، توليد ابريشم و تنباكو نقش مهمي داشتند. اما همكيشان اشكنازي آنها عموما متمكن نبوده و در كارهايي چون خريد و فروش چارپايان و ذبح اشتغال داشتند. بعد از سال 1770 ميلادي در كشور هلند بر تعداد انجمنهاي كليميان افزوده شد. در سپتامبر 1796 به دستور حكومت فرانسه حقوق شهروندي يهوديان به رسميت شناخته شد. اما اين به رسميت شناختن به قيمت از دست رفتن زبان رايج ميان آنها تمام شد.
كنيساي روتردام كه در سال 1940 در بمباران آلمانها ويران شد
طي قرن نوزدهم همگن شدن يهوديان با جامعه اكثريت پيشرفت چشمگيري نمود. يهوديان در فعاليتهاي اجتماعي شركت داشتند و فعاليتهاي خود را در رشتههاي هنري، چاپ و نشر و ادبيات آغاز نمودند. در اين جّو سوسياليستي، جامعه كارگري يهود احساس اميدواري بيشتري نمود. در هلند صهيونيسم تا قبل از آغاز جنگ جهاني دوم هيچگونه طرفداري نداشت. اما با آغاز حمله ارتش آلمان در اواسط سال 1940 ميلادي، زندگي مشترك و صلح آميز سيصد ساله يهوديان در هلند خاتمه يافت. از حدود 140000 يهودي كه در آن زمان در هلند ساكن بودند بيش از 106000 تن روانه بازداشتگاههاي هيتلر شدند. نمونه بارز و معروف اين قتل عام «آنا فرانك» است كه منزل او كماكان در آمستردام بعنوان مكاني ديدني و تاريخي حفظ ميشود.
«آنا فرانك» كه به عنوان نويسنده مشهورترين دفترچه خاطرات شهرت دارد در سال 1929 در شهر فرانكفورت آلمان ديده به جهان گشود. وي در چهار سالگي به همراه خانوادهاش و به اميد رهايي از سرنوشت شومي كه در انتظار يهوديان آلمان بود، اين كشور را به سوي آمستردام ترك گفت. اما در آنجا نيز براي رهايي از مرگ به همراه جمعي از يهوديان، دو سال تمام در حياط خلوت منزلي با شرايط بسيار سختي زندگي كرد. آنا فرانك در اين فاصله زماني خاطرات تلخ روزمرهاش را به سبكي شيوا و در عين حال سوزناك در انديشه آيندهاي ايدهآل پس از پايان آن دوران سخت به رشته تحرير درآورد. اما در اوت 1944 محل اختفاي آنها توسط سربازان آلماني كشف شد و همگي روانه بازداشتگاه شدند. يكسال بعد در مارس 1945 آنا فرانك كه در آن زمان تنها 16 سال داشت در پي ابتلا به تيفوس در بازداشتگاه بدرود حيات گفت. اما دستنوشتههايش به جاي ماند و بعدها توسط پدرش، به عنوان تنها بازمانده خانواده او، با تيراژي بالغ بر 15 ميليون جلد براي اولين بار منتشر شد.
يهوديان آمرسفورت در ايالت اوترشت
آمرسفورت شهر كوچك و آرامي از دوران قرون وسطي است كه در 35 كيلومتري جنوب شرقي آمستردام در ميان جنگلهاي سرسبز واقع شده است. اين شهر داراي 124000 سكنه است. در آمرسفورت و حومه آن در سال 1940 هنگام حمله نازيها بالغ بر 820 يهودي سكونت داشتند. تاريخ يهوديت در آمرسفورت از قدمتي بيش از چندين قرن برخوردار است.
تا قبل از شروع جنگ جهاني دوم سربازان هلندي در ساختماني در نزديكي ورودي شهر مستقر بودند. اما در اوت 1941 نازيها اين ساختمان را به تصرف خود درآوردند و از آن به عنوان زنداني براي نگهداري كمونيستها ، روحانيون پروتستانها و كاتوليكها، زندانيان سياسي و يهوديان آمرسفورت استفاده كردند. در آن زمان انجمن كليميان تلاش زيادي در جهت دفاع از حقوق يهوديان نمود. اما اين تلاشها موثر واقع نشد و در آوريل 1943 اكثر زندانيان يهودي به بازداشتگاهي در نزديكي مرز آلمان و پس از مدت كوتاهي نيز به لهستان منتقل شدند. همزمان صدها يهودي در بيمارستان يهوديان به همراه جمع كثيري از سالمندان و معلولين در آمرسفورت به گلوله بسته شدند. گفته ميشود نازيها در مجموع 106000 يهودي هلندي يا به عبارتي هفتاد و شش درصد از جمعيت يهوديان هلندي را قتل عام نمودند.
در حال حاضر در هلند بالغ بر سي هزار يهودي ساكن هستند. اكثر آنها زياد پايبند به اصول مذهبي نيستند، به همين جهت در حال حاضر در راستاي تجديد حيات ارزشهاي يهوديت قبل از جنگ جهاني در هلند تلاش زيادي ميشود. حاخام (رهبرمذهبي) آمرسفورت و همسرش هردو اهل هلند هستند. او ميگويد : «در آمرسفورت قديمي ترين يشــيوا (مدرسه علوم مذهبي يهود) اروپاي غربي فعاليت دارد و اخيرا دويست و هفتاد و پنجمين سالروز تاسيس آن جشن گرفته شده است.» او در ادامه در مورد چگونگي ساخت كنيسا ميگويد : «در اكثر كنيساهاي هلند، هخال (قبله) به سمت مشرق است. اما هخال در يشيواي مذكور كه تاريخ تاسيس آن به اوائل قرن هجدهم برميگردد به طرف جنوب شرقي يا به عبارتي بطرف اورشليم بنا شده است. زيرا در آن زمان دستور العمل خاصي براي ساخت بناها وجود نداشت».
پس از جنگ جهاني دوم از كنيساي آمرسفورت فقط يك نماي خارجي به جاي مانده بود. نازيها از ساختمان كنيسا استفاده كرده ولي تمام اجناس داخل آن را سوزانده بودند. اين كنيسا به مرور مجددا بازسازي شد. تنها درب محل نگهداري تومارهاي تورات در امان مانده بود كه در سه تكه مجزا در مناطق مختلف شهر پيدا شده و پس از تعمير به محل اوليه خود در كنيسا بازگردانده شده است. در اواخر جنگ، سربازان كانادايي كه در ميان آنها سربازان يهودي نيز بوده در آمرسفورت مستقر بودهاند. گفته ميشود آنها نيمكتهاي جديدي براي كنيسا تهيه كردهاند كه تا سالهاي اخير نيز از آنها استفاده ميشده است. اما نه سال پيش هنگام تعمير و تراش ديوارهاي يشيواي شهر آمرسفورت رنگ اصلي ساختمان مربوط به 275 سال پيش نمايان شد و كماكان نيز به جاي مانده است.
حاخام آمرسفورت در تشريح وضعيت جامعه يهود هلند مي گويد : «جامعه يهود هلند در خارج از آمستردام به مدينه فاضله معروف است و آمرسفورت با داشتن يكصدوسي عضو به عنوان بزرگترين انجمن موجود در اين مدينه فاضله به شمار ميآيد.» در اعياد و روزهاي شبات با حضور جمعيتي از يهوديان اشكنازي بالغ بر 30 تا 40 نفر مراسم مذهبي در كنيسا به جاي آورده ميشود. تنها در آمستردام جمعي از يهوديان سفارادي حضور دارند كه در شمال شرقي اين شهر يك كنيساي اسپانيايي- پرتغالي نيز برپا نمودهاند.
تعدادي از تومارهاي تورات موجود در كنيساي آمرسفورت مربوط به دوران قبل از جنگ جهاني دوم است كه در شيرواني يك بانك محلي به طور پنهاني نگهداري شده بودند.
حاخام اين كنيسا در مورد وجود جّو يهودستيزي در آمرسفورت ديدگاهي بيطرف دارد و علت تمامي حركات ضديهودي را ناشي از ستيز ميان اسرائيل و فلسطين ميداند.
يهوديان شهر جوان «آلمر»
هلند سرزميني جلگهاي است و كم ارتفاعترين كشور اروپايي محسوب ميشود. به طوري كه در قسمتهايي از آن كه پايينتر از سطح دريا قرار گرفته، از طريق ايجاد سدهايي، جلوي نفوذ آب دريا به آن نواحي گرفته شده است. اين نواحي مربوط به سواحل جنوبي آن ميگردد و حدود 7 متر از سطح درياي آزاد پايينتر است كه حوالي شهر روتردام قرار دارد.
«آلمر» پايتخت ايالت فلولند نيز در كنار دريا واقع شده است و در سال 1967 به دنبال احداث سد عظيمي از آب خارج شد. لذا انجمن كليميان اين شهر به عنوان جوانترين انجمن كليميان هلند يا به عبارتي جهان شمرده ميشود. اين شهر در 30 كيلومتري آمرسفورت واقع شده و در سال 1975 تاسيس يافته است. با توجه به سير صعودي جمعيت در اين شهر به نظر ميآيد اين شهر در سال 2005 پذيراي 185 هزار سكنه يا به عبارتي جمعيتي بيشتر از جمعيت فعلي آمرسفورت باشد.
انجمن كليميان اين شهر انجمني منحصر به فرد در نوع خود ميباشد. زيرا اكثر افرادي كه در اين شهر سكونت دارند در اين شهر متولد نشدهاند. در صورتيكه در اكثر انجمنهاي ديگر مثل آمرسفورت يا آمستردام افراد از چندين نسل قبل در اين مناطق سكونت داشتهاند. انجمن شهر آلمر به نوعي به نام انجمنهاي پيشگام معروف است كه داراي بيش از يكصد عضو ميباشد كه رابطه زيادي هم با كنيسا ندارند. اين انجمن در حال حاضر حدود 150 عضو دارد كه سي نفر آنها با حضور مرتب خود امكان برگزاري مراسم روز شبات را فراهم ميكنند. اما مراسم شب شبات، ماهي يكبار به همراه صرف شام در منزل حاخام اين شهر برگزار ميشود. با توجه به سير صعودي جمعيت در اين شهر شايد تا سال آينده، هر جمعه بعدازظهر مراسم شب شبات هم در كنيسا برگزار شود. حاخام اين شهر در كنار همسر هلندي خود از 4 سال پيش تاكنون در آلمر فعاليت خود را آغاز نموده است و جزء تعداد افراد انگشتشماري محسوب ميشود كه به طور كامل اصول مذهبي و كشروت را رعايت مينمايند.
كنيساي آلمر در مركز شهر در يك ساختمان استيجاري قرار دارد. جامعه يهود اين شهر تنها داراي دو جلد تومار تورات هستند كه يك جلد آن نيز بايد ترميم شود و در حال حاضر شرايط لازم براي قرائت را دارا نيست. تومار تورات دوم نيز اهدايي از طرف انجمن كليميان آمرسفورت است. نفس اهداء تومار تورات توسط قديميترين انجمن كليميان هلند به جوانترين انجمن در هلند داراي معنايي خاص و سمبليك ميباشد. درب جايگاه نگهداري تومارهاي تورات نيز از قدمتي يكصد ساله برخوردار است و توسط انجمن كليميان آلمر تهيه شده است. هر دو هفته يكبار حاخام اين شهر در منزل خود براي اعضاء اين انجمن جوان سخنراني مذهبي ميكند. در قسمتي از سخنراني به تفسير و بررسي متن تورات هفته (پاراشاي هفته) پرداخته ميشود و علاوه بر آن عبري نيز آموزش داده ميشود.
حاخام شهر آلمر در مورد عكسالعمل يهوديان به جاي مانده از جنگ جهاني دوم ميگويد : «عده زيادي از آنها در ابتدا هيچگونه تمايلي به يهوديت و يا ارتباط با انجمن كليميان نداشتند. اما انجمن سعي در جذب آنها دارد و تاكنون تا حد زيادي نيز موفق بوده است.»
وي در مورد آينده يهوديت در اين شهر جوان ميگويد: «اكثر اعضاء جامعه يهود اين شهر زوجهاي جواني هستند كه به علت پايين بودن مخارج در اين شهر در مقايسه با شهرهايي چون آمستردام، اين منطقه را براي سكونت انتخاب كردهاند و حضور اين افراد باعث ايجاد انجمني قويتر از دوره قبل از جنگ جهاني دوم خواهد شد.»