گندم یکی از قدیمی ترین گیاهان کره زمین است که انسان آن را کشت و کار کرده و مورد استفاده قرار داده است. منشأ اولیه گندم حوزه مدیترانه و کشور فلسطین و سوریه بوده و از این مکان ها به ایران بزرگ قدیم و ترکیه کنونی منتقل شده و سپس در قاره های دیگر منتشر شده است.
گندم بیشترین سطح کشت را در دنیا دارد و غذای اصلی مردم دنیا را تشکیل می دهد
گندم به چه خانواده ای تعلق دارد؟
گندم گیاهی از خانواده گرامنید است که همه متعلق به گروهی به نام “آجیلوپس” هستند. اجداد اصلی گندم “اگیلوپس” است که به خانواده پوآسه تعلق دارد.حدود 6000 گونه گیاه گندم در جهان وجود دارد که در مناطق خیلی گرم تا مناطق خیلی سرد کشت می شود یا قابل کشت است. این گیاه بیشترین سطح کشت را در دنیا دارد و غذای اصلی مردم دنیا را تشکیل می دهد.
میزان تولید و سطح تولید گندم در جهان و ایران
سطح زیر کشت گندم در دنیا بیش از 250 میلیون هکتار بوده و تولید کل آن در جهان بیش از 500 میلیون تن گزارش شده. متوسط عملکرد آن در جهان در هر هکتار بیشتر از 2000 کیلوگرم گزارش شده است.
کشورهای عمده تولید کننده گندم جهان دانمارک، هلند، فرانسه، بلژیک و آلمان و کشورهای عمده صادرکننده آن دانمارک، هلند، فرانسه، بلژیک، آمریکا، استرالیا، کانادا، آرژانتین و عربستان هستند.
متوسط مصرف سرانه گندم در جهان 130 کیلوگرم است و در ایران 220 کیلوگرم گزارش شده است. سطح زیر کشت این گیاه در ایران 615 میلیون هکتار است که 2/4 میلیون هکتار آن کشت دیم و 3/2 میلیون هکتار آن کشت آبی داشته. متوسط تولید آن در ایران بیش از 2000 کیلوگرم در هکتار گزارش شده است.
انواع کشت گندم
گندم به دوشیوه دیم و آبی کشت می شود. در گندم های آبی چون شرایط فیزیولوژیکی رشد به خصوص رطوبت برای انجام متابولیسم های بیوشیمیایی درون گیاهی فراهم تر است، حجم تولید و عملکرد مورد نظر و در نتیجه میزان پروتئین تولیدی در واحد سطح بالاست. اما در گندم های دیم که تنها به امید نزولات جوی کشت می شود، به دلیل فراهم نبودن رطوبت کافی میزان عملکرد در مقام مقایسه با گندم های آبی کمتر است و در نتیجه حجم پروتئین تولیدی در آنها پایین تر است. اما در مقابل به دلیل بالا رفتن مقاومت آنها در برابر کم آبی پوسته های دانه آن برای جلوگیری از تبخیر و تعرق ضخیم شده و درصد پروتئین موجود در آنها نسبت به گندم های آبی افزایش می یابد. دقیقاً به همین دلیل است که از گندم های دیم در ماکارونی سازی استفاده می شود.
بهترین گندم های آبی ایران و بیشترین آن در استان های فارس، اصفهان، تهران (کرج) تولید می شود. بهترین گندم های دیم و بیشترین آنها در استان های گلستان (گرگان) و کمترین آن در همدان تولید می شود.
عناصر تشکیل دهنده گندم
درصد مواد مختلف موجود در دانه خشک گندم
درصد رطوبت 15-10 درصد
هیدرات های گندم 73-57 درصد
پروتئین 25-8 درصد
چربی 2-1 درصد
سلولز 4-1 درصد
مواد معدنی 4-3 درصد
درصد مواد مختلف موجود در کاه و کلش گندم
درصد رطوبت 15-10 درصد
هیدرات های گندم 30-20 درصد
پروتئین 2-1 درصد
چربی 2-1 درصد
سلولز 4-1 درصد
مواد معدنی 4-1 درصد
مهم ترین ماده تشکیل دهنده دانه گندم پروتئینی به نام “گلوتن” است که از گلپادین و گلوتئین تشکیل شده. از مهم ترین مواد معدنی موجود در گندم می توان به ویتامین های A, B, B6, B2, B1 اشاره کرد.
گندم آهن ضعیفی دارد و عناصر ریز مغزی مثل منگنز و منیزیوم هم در گندم یافت می شود. به خاطر خاصیت فیزیکی و شیمیایی گلوتن موجود در گندم می توان از گندم برای پختن نان های مختلف استفاده کرد. بهترین نانی که در ایران پخته می شود نان سنگک است که سبوس موجود در آن بالاست. خوردن نان داغ گازکربنیک زیادی در معده ایجاد می کند و در نتیجه باعث ضعیف شدن معده می شود.
تقسیم بندی گندم براساس میزان پروتئین آن
گندم ها از لحاظ میزان پروتئین موجود در دانه ها به چهار دسته تقسیم می شوند. دسته اول گندم های با پروتئین ضعیف که هشت تا 11 درصد پروتئین دارد. دسته دوم پروتئین متوسطی دارند که 14-12 درصد پروتئین دارند. دسته سوم گندم با پروتئین خوب که 16-14 درصد پروتئین دارند. دسته چهارم هم گندم با بیش از 17 درصد پروتئین است.
ارقام گندم
ارقام مختلف گندم از نظر درصد پروتئین و ارزش غذایی با هم تفاوت دارند و کیفیت هیچ یک با دیگری یکسان نیست. علت این تفاوت این است که در مواردی تعداد کروموزوم های گندم ها با یکدیگر متفاوت است و در نتیجه میزان پروتئین موجود در آنها نیز تحت الشعاع این تفاوت قرار می گیرد و کیفیت گندم ها با هم متفاوت می شود.
شرایط آب و هوایی رشد گندم
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در کیفیت گندم یعنی درصد پروتئین موجود در دانه گندم شرایط آب و هوایی است. وقوع یک سرمای نامناسب و یا تغییر ارتفاع از سطح دریا، ریزش بیش از اندازه باران و خشکی آخر دوره رشد دانه می تواند باعث کاهش معنی دار کیفیت گندم تولیدی شود.
خاک
بافت و ساختمان خاک، مواد غذایی موجود در خاک، رنگ خاک و قابلیت نگهداری آب در خاک، میزان نفوذپذیری خاک، موجودات زنده موجود در خاک، PH، هوای موجود در خاک از عواملی است که به طور مستقیم روی کمیت و کیفیت گندم تولیدی مؤثر است. به عنوان مثال بافت خیلی سبک یا سنگین خاک باعث اختلال در نفوذ ریشه ها و انتقال آب و جذب مواد غذایی می شود و در نتیجه بر درصد پروتئین موجود در دانه اثر می گذارد.
گردش زراعتی
به کشت چند گیاه در چند سال زراعی در یک قطعه زمین ثابت اصطلاحاً گردش زراعی می گویند. گردش زراعی مناسب که برای حفظ یا افزایش حاصلخیزی خاک صورت می گیرد، تأثیر قابل توجهی بر روی کیفیت گندم تولیدی می گذارد. به طوری که اگر گندم در زمینی که فقیر شده کشت شود عملکرد آن کاهش می یابد و اگر این گیاه بعد از گیاهانی که توانایی تثبیت ازت دارند، یعنی یونجه و شبدر کاشته شود، باعث افزایش حاصلخیزی خاک می شود. زیرا به دلیل ساختار خاک و ذخایر مواد غذایی داخل خاک امکان تولید گندم با کیفیت مناسب فراهم می شود.
زمان کشت
گندم های پاییزه به دلیل طولانی بودن دوران رویش و این که مدت زمان بیشتری بر روی زمین هستند، فرصت بیشتری برای جذب آب و مواد غذایی دارند و در نتیجه امکان و فرصت برای تبدیل این مواد در این نوع گندم ها بیشتر است. از این رو حجم پروتئینی که در واحد سطح تولید می کنند بیشتر از گندم های بهاره است. چون مقدار تولید آنها بالاتر است.
گندم های بهاره به خاطر این که طول رویششان کمتر است و مدت زمان کمتری بر روی زمین باقی می مانند هم حجم ماده غذایی که از داخل خاک جذب می کنند کمتر است و هم زمان کمتری برای تبدیل این مواد دارند، از این رو حجم پروتئین موجود در دانه آنها کمتر از گندم های پاییزه است و تولید کمتری در واحد سطح دارند. اما گندم های بهاره به دلیل نیازشان به مقاومت در برابر گرما و خشکی معمولاً پوسته های ضخیم تر دارند و در نتیجه میزان پروتئین موجود در پوسته آنها به دلیل ایجاد مقاومت در برابر تبخیر و تعرق بیشتر است. از این رو درصد پروتئین موجود در آنها بالاتر از گندم های پاییزه است.
آماده سازي زمين، جهت كشت گندم:
همانطور‌كه مي‌دانيم تمام موجودات براي زندگي و ادامه حيات خود احتياج به يك محيط مناسب دارند. گندم هم ازاين قانون پيروي ميكند. گندم، در‌زميني كه خوب آماده شده و عاري از سنگ و زائدات ديگر باشد و همچنين رطوبت خوب و كافي‌داشته باشد خيلي خوب جوانه زده و رشد ميكند. براي اينكه به يك چنين تركيب خاكي، برسيم چندين مرحله را بايد طي‌كنيم:
1- شخم زدن: در زمان‌هاي قديم و در حال حاضر در بعضي‌از روستاهاي كشورمان زمين را با خيش و گاو شخم مي‌زنند. قبل از اينكه وارد صحبت چگونگي شخم‌زدن شويم ابتدا، بايد‌بدانيم‌كه شخم‌زدن، يعني چه؟ و چه مزايايي دارد؟
به صورت توضيح ساده، شخم‌زدن يعني زير و رو كردن خاكي
كه داراي مزاياي زيرباشد:
1- باعث نفوذ اكسيژن به درون خاك مي‌گردد.
2- موجب زير و رو شدن خاك زراعي و مخلوط شدن خاك، با بقاياي گياهي‌گردد.
3- ذخيره آب در داخل خاك.
4- ريز شدن ذرات خاك.
5- انجام فعل انفعالات‌شيميايي‌خاك،به‌وسيله‌ي‌ميكروبهاي
هوازي و در نتيجه تبديل مواد آلي به معدني.
در حال حاضر شخم زدن زمينهاي بزرگ و كشت گسترده‌ي گندم، توسط ماشين صورت مي‌گيرد تمام اين وسيله كه خاك را زيرو رو ميكند گاوآهن مي‌باشد كه داراي انواع مختلف است. در كشت ديم كه آبياري، توسط باران انجام مي‌شودبهتر است از گاو آهن قلمي يا چيزل استفاده شود.كشاورزان گاو آهن را به پشت تراكتور ميبندند و با آن زمين را شخم مي‌زنند. معمولاً براي گندم عمق شخم رابيست‌تا25سانتيمتردر نظر مي‌گيرند. فصل شخم زدن، در پاييز‌مي‌باشد بعد از اينكه زمين خوب شخم خورد‌و خاك، زير و رو گرديد زمين را ديسك و ماله مي‌كشند. حتماًمي‌پرسيد كه ديسك و ماله‌چه‌هستند؟ و چه كاري انجام مي‌دهند؟
ديسك، دستگاهي است كه پشت تراكتور ميبندند و صفحاتي به آن متصل است كه شبيه بشقاب مي‌باشد و وارد خاك شده، كلوخه‌هاي بزرگ خاك و همچنين بقاياي گياهاني را كه سال قبل در زمين كشت شده است را خرد ميكند، عمق ديسك رابيست‌تا25سانتيمتردر نظر مي‌گيرند و ماله هم باعث يكنواخت شدن سطح خاك زير و رو شده مي‌گرددو آخرين كاري است كه زمين را براي بذر افشاني آماده ميكند.
در مناطق خشك، براي كاشت گندم بهاري، بهتر است در پاييزسال قبل، زمين‌را شخم زده تا آب باران و برف در داخل خاك، نفوذ نموده و در بهار از آب ذخيره شده استفاده نمايد. در مناطق مرطوب، اگر مشكل فرسايش خاك وجود نداشته باشد عمل شخم، در پاييز انجام شود بهتر است زيرا كشت در بهار سريعتر انجام مي گردد.
2-كود دادن:
هر‌گياهي، براي رشد و نمو خود به عناصر غذايي احتياج دارد مثل شما كه براي رشدتان به غذا احتياج داريد و بايد خاكي كه گياه، درون آن رشد ميكند مقوي بوده و اين عناصر را داشته باشد. پس ما قبل از اينكه اقدام به كشت گندم كنيم بايد يك مقدار مناسبي كود به خاك بدهيم. امروزه در بازار انواع مختلفي كود وجود دارد از كودهاي حيواني گرفته تا كودهاي شيميايي كه ساخته‌ي دست انسان است.
كود شيميايي، داراي انواع مختلف مي‌باشد: كود ازته _كود فسفره _ كود پتاسه و …
عناصر غذايي مورد نياز براي گندم عبارتند از :
- كربن، اكسيژن و هيدروژن.
- ازت، فسفر، پتاس، گوگرد ، كلسيم و منيزيم.
- آهن، منگنز، روي،مس، بر، موليبدن، كلر و سديم.
- كبالت، واناديم، سيليسيم، يد، فلرو آلومينيم.
كه تمام اين عناصر هر كدام به نوعي در گياه، نقش خاصي را ايفا مي‌كنندو كمبود‌اين‌عناصر، باعث خسارات زيادي در گياه‌مي‌شود. كه در اين‌جا شكلهايي كه نشان دهنده‌ي كمبود‌عناصر‌غذايي و علايم موجود در گياه است را نشان مي دهيم .
نحوه‌ي مصرف كود شيميايي در گياه گندم :
ميزان مصرف‌كودهاي شيميايي، در انواع گندمهاي مختلف متفاوت مي‌باشد ولي اصول كلي به اين صورت است كه بايد قبل از‌كشت نصف كود ازته و تمام كود فسفره و پتاسه را به خاك داده با ديسك كه قبلاً توضيح داديم ويا گاو آهن ايراني با خاك مخلوط كنيم‌و بعد اقدام به كشت نماييم. بقيه‌ي‌كود ازته را دراوايل بهارو درهنگام ساقه رفتن گندم در‌سطح زمين پخش ميكنند. پخش به موقع كود ازت، موجب تشكيل تمام قسمتهاي دانه شده و باعث افزايش مواد پروتئيني مي‌گردد. در مورد نحوه دادن كود‌به زمين، ما دو كار، انجام مي‌دهيم اگر‌كشت ما به صورت دست پاش باشد، كودهاي شيميايي‌را با دست و يا با ماشينهاي كود پاش به صورت يكنواخت در سطح زمين پخش ميكنند و اگر زراعت به صورت جوي و پشته و رديفي باشد بهتر است از بذرپاشهائي استفاده مي‌كنندكه همزمان با كشت بذر، كود را به صورت نواري در زير خاك پخش نمايد.
كدام يك از روشهاي دادن كود بهتر مي‌باشد؟
دادن كود به صورت نواري بهتر مي باشد چرا كه باعث مي شود ريشه گياه، بهتر با كود برخورد كند و استفاده‌ي بيشتري داشته باشد.
روش دادن كود به صورت نواري توصيه مي شود . همچنين دادن كود ازته در افزايش محصول مهم مي‌باشد.
3- عمق كاشت بذر:
عمق‌كاشت‌بذر، يعني اينكه بايد بذر را در چه عمقي درون خاك قرار‌دهيم. كه اين بستگي به رطوبت خاك و جنس آن و درشتي بذر دارد. موقعي كه آب درون خاك براي گياه كافي باشد، عمق را درون خاك چهارتا5سانتي‌متر، در نظرگيريم ولي اگر‌رطوبت‌كافي‌نباشد‌عمق‌كشت را بيشترمثلاً شش‌تا7 سانتي‌متر قرار‌مي‌دهيم و همچنين در زمينهاي سبك مثل‌زمينهای‌شني، بذر را عميقترمي‌كارند تا زمينهاي رسي و سنگين. در هر صورت بايد دقت كنيم كه عمق كاشت ما خيلي زياد نشود چون بذر درون خاك، خفه مي‌شود و يا بوته‌اي كه توليد ميكند قدرت زيادي ندارد و از بين مي‌رود.
4-تاريخ كشت گندم:
قبل از وارد شدن به مبحث تاريخ كشت انواع گندم را از لحاظ زراعي بررسي مي‌كنيم.
گندمها‌را از لحاظ احتياج و عدم‌نيازشان به‌يك دوره سرما، به سه دسته تقسيم‌مي‌كنند:
- گندمهاي‌پائيزه: اين‌گندم، احتياج به يك دوره سرما دارد تا نياز فيزيولوژيكي‌اش‌بر‌طرف شود و گندم در موقع معين به سنبل رفته و محصول ما كم نشود. اين‌گندمها، چون در فصل پاييزكشت مي شوند بهمين‌دليل، زمان‌كافي براي استقرار در خاك را پيدا نموده و ميزان محصولي كه توليد ميكنند بيشتر خواهدبود.
- گندمهاي‌بهاره: در اواخر‌زمستان ويا اوايل بهار كشت مي‌شوند و نياز به سرماي سخت زمستاني ندارند.
- گندمهاي بهاره زمستانه (بهاره پائيزه)
گروهي‌از‌گندمها چون نياز به سرماي زمستانه ندارند مي توان آنها راهم‌در‌پاييزو هم‌در بهاركشت‌نمود به اين گندمها، گندمهاي بهاره پاييزه‌مي‌گويند.
كشت گندم هم با توجه به آب و هوا و نوع خاك و حتي نوع بذر‌گندم‌در‌زمان‌هاي مختلفي انجام مي‌شود و هر كدام از گندمها داراي تاريخ كشت مخصوصي هستند.
اماهيچ‌گاه‌نبايد اين نكته‌را فراموش‌كنيم، كه گندم را بايد موقعي كشت نمود، كه قبل از رسيدن سرماي زمستاني، رشد اوليه نموده‌باشد. گندم‌گياهي‌است مقاوم‌نسبت به سرما و در مناطق مختلف‌خراسان‌و‌‌آذربايجان و ساير نقاط سردسير در اواخر شهريور‌تا اواسط آبان ماه، قابل كشت است. گندمي كه در فصل پاييزكشت مي‌شود، حتماً بايدچهل‌روز، از كشت را طي كرده باشد، تا به فصل زمستان برخورد كند. به طور‌كلي‌گندم پاييزه، بايد موقعي‌كشت گردد، كه گرماي تابستان، تمام شده و سرماي زمستان هم هنوز شروع نشده باشد.
5-ضد عفوني‌كردن بذر گندم:
قبل از ضد عفوني حتماً بايد اين نكته را در ذهن خود داشته باشيم كه:
چه نوع بذر گندمي را براي كشت انتخاب كنيم ؟
بذر انتخاب شده بايد داراي خصوصيات زير باشد:
- از ارقام پر‌محصول باشد. يعني؛ گندمهايي را كشت كنيم كه ميزان محصول آنها بيشتر ازا‌نواع‌ديگر باشد.
- از ارقام مقاوم به بيماري، آفت ، سرمازدگي، گرمازدگي، خوابيدگي‌و خشكي باشد.
- داراي ارزش نانوائي بالا باشد؛(ميزان پروتئين آنها بالا باشد.)
- عاري از تخم‌علف هرزو ذرات زائد، از قبيل خاك و خاشاك باشد.
- بذرهايي‌كه‌در‌كشت‌از‌آنها استفاده مي‌شود از يك نوع باشند و مخلوط با ساير بذرهاي ديگر نباشند.
- داراي قدرت جوانه زني بالا باشد.
- پس از‌سبز‌شدن، زودتر‌جوانه زده و توليد پنجه كند تا در مقابل سرماي زمستان مقاومت‌كند.
امروزه‌در‌كشوردر مؤسسات كشاورزي، گندمهاي مختلف را اصلاح نموده و مختص هر‌آب و هوايي، براي كشاورزان آن منطقه، معرفي‌مي‌كنند. وزارت‌كشاورزي، بذرهاي هر‌منطقه را براي‌كشت، در اختيار كشاورزان آن منطقه قرار داده و توصيه‌هاي لازم، جهت‌كشت را براي كشاورزان بازگو نموده و در‌حين‌كشت‌و‌داشت‌زمين‌كشاورز‌را بازديد ميكند.كشاورزان، بايد‌براي بدست آوردن محصول بيشتر از اين بذرها استفاده كنند.
بذر‌گندم، بايستي قبل از كشت، به‌دليل آلوده بودن به قارچ‌هاي بيماري‌زا با سموم مختلف، ضد‌عفوني‌گردد. تا آلودگي را به خاك و در نتيجه‌به‌گياه امسال، انتقال ندهد. معمولاً يك سري بشكه‌هاي‌مخصوص‌ضدعفوني، وجود‌دارد كه بذر را در داخل اين بشكه‌هامي‌ريزندوبا‌سم استفاده نموده و آنها را با هم مخلوط ميكنند.
6-ميزان بذر:
ميزان بذر در كشت ديم 60-120 كيلوگرم براي يك هكتار
در كشت آبي 100-220 كيلو گرم براي يك هكتار
يعني آن مقدار بذري كه بايد در زمين كشت شود تا كشاورزان، حداكثر محصول را داشته باشند. هرچه زمين و آب و هواي منطقه خشك باشد، ميزان بذر مصرفي كمتر مي‌باشد رطوبت‌زياد در زمين باعث افزايش ميزان بذر مصرفي درهر هكتار مي‌گردد. معمولاً براي زراعتهاي ديم ميزان بذر را 120، نودو60براي هر هكتار در نظر مي‌گيرند و در زراعتهاي آبي ميزان بذر220 تاصدكيلوگرم براي يك هكتار توصيه ميكنند.
7-فواصل خطوط كشت :
فاصله‌ي‌خطوط كشت در دو كشت آبي و ديم با هم متفاوت است در كشت ديم، فاصله‌ي خطوط را بيشتر از كشت آبي در نظر‌مي‌گيرند اين فاصله در اين زراعت‌سي‌تا45 سانتي متر و در كشت آبي و‌كشتي‌كه به صورت جوي و پشته مي‌باشدپانزده‌تا25 سانتي متردر نظر مي‌گيرند.
كاشت گندم:
در كشاورزي دو نوع زراعت داريم: زراعت ديم _ زراعت آبي
زراعت ديم، يعني؛ آن نوع كشتي كه آبياري توسط انسان انجام نمي‌شود وفقط آبياري، توسط باران صورت مي‌گيرد و توسط طبيعت، اما در‌زراعت آبي، آبياري توسط انسان صورت مي‌گيرد.
گندم هم به صورت آبي و هم به صورت ديم كشت مي‌گردد.
در زراعت آبي، آبياري توسط انسان انجام مي‌شود. فاصله‌ي خطوط كشت گندم را كمتر وحدودپانزده‌تا25 سانتي‌متر در نظر مي‌گيرند. اما اين فاصله در‌زراعت‌ديم، بيشتر است يعني حدود سي‌تا 45سانتي‌مترمي‌باشد.
طرق كشت گندم :
كشت سنتي:
در‌حال‌حاضر‌درصد ناچيزي از گندم آبي كشور، به روش سنتي‌كاشته مي‌شود. در اين‌روش بعد از شخم زدن زمين و آماده‌كردن آن، بذر را در زميني كه رطوبت؛( حاصل از آبياري يا باران) لازم براي سبز شدن گندم را داشته باشد با دست مي‌پاشند، براي اين‌كار كشاورز مقداري بذر را درون پارچه اي كه دو‌گوشه‌ي آن را به دور‌گردن خود گره زده است مي‌ريزد و از يك‌سمت‌مزرعه، به سمت ديگر، حركت‌كرده و بذر را در زمين‌پخش‌مي‌‌كند و‌سپس با گاو و يا اسب يا الاغ شخم مي‌زند و بذر‌را زير‌خاك ميكند.
اما هم اكنون‌كشت‌اكثراً مكانيزه مي‌باشد.
كشت مكانيزه :
كه به دو صورت انجام مي‌گيرد:
الف- كاشت به صورت پخش: كه توسط بذر پاش كه به صورت افشان، بذر‌گندم را در سطح زمين پخش ميكند صورت مي‌گيرد. دستگاه بذر افشان را به پشت‌تراكتور، ميبندند و عمل بذر‌پاشي‌را توسط آن انجام مي‌دهند. بعد از عمل بذر پاشي سطح زمين را، توسط ماله يا ديسك، صاف نموده تا بذرها داخل خاك قرار گيرند.
ب- كاشت رديفي: در بذر افشاني‌رديفي، كه توسط دستگاه بذر كار‌غلات دانه‌ريز، انجام مي‌گيرد، بذرها با فاصله‌ي خطوط مشخص‌و‌در‌عمق معين، با فاصله‌ي مساوي‌روي رديف و سرانجام با ميزان معين كشت مي‌شوند. اين نوع كشت، خيلي بهتر‌از كشت پخش، مي‌باشد چرا كه گياه را از‌خطر‌سرما زدگي حفظ ميكند و همچنين امكان‌حركت وسايل آبياري در داخل زمين‌را فراهم ميكند. دستگاه، شامل مخزن بزرگي است كه در كف آن سوراخهايي، براي خروج بذر‌از مخزن وجود‌دارد. خاك دادن روي بذر، بعد از كشت توسط خود دستگاه انجام مي‌گيرد.
موقع كاشت گندم :
با در‌نظر‌گرفتن درجه‌ي حرارت وشرايط محيطي هر چه گندم‌زمستاني را در پاييز، زودتر بكاريم به طوري كه جوانه زدن گندم همزمان با بروز سرما، نگردد بهتر مي‌باشد و محصول توليدي‌‌نيز افزايش‌پيدا‌مي‌كند. موقع‌كشت‌و‌كار‌گندمهاي پاييزه در اواخر مهر و اوايل آبان مي‌باشد. موقع كشت و كار گندمهاي بهاره نيز در مناطق مختلف بر حسب آب و هوا، متفاوت مي‌باشد و هرچه قدر، هوا گرم تر باشد گندم را زودتر مي كارند.يعني در اواخر اسفند ماه و يا اوايل فصل بهار.
نیاز آبی گندم
مقدار آب مورد نیاز گندم بستگی به شرایط محیطی میزان بارندگی و پراکنش آن ، سیستم کشت ـ جنس خاک و ارقام گندم دارد . نیاز آبی گندم از ابتدای کاشت تا برداشت حدود ۸- ۴ هزار مترمکعب است . تعداد دفعات آبیاری مزرعه گندم بین پنج تا هشت بار متغیر است . معمولاً دو نوبت آن در پاییز و بقیه در بهار و اوایل تابستان است اولین آبیاری مزرعه گندم که به نام خاک آب نامیده می شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است به منظور بالا بردن درصد سبز مزرعه و یکنواختی آن آب باید در فاروها به ملایمت جریان داشته باشد و تا سیاه شدن پشته ها (آبیاری کامل سطح مزرعه) و جذب آب بوسیله خاک که حدود ۲۴ – ۲۰ساعت طول می کشد ادامه یابد . در اراضی رسی در صورتی که خطر سله بستن زمین وجود داشته باشد باید آبیاری دوم (پنجه آب) به فاصله پانزده روز بعد از اولین آبیاری در صورت عدم بارندگی انجام شود .
روشهای آبیاری :
۱- آبیاری کرتی : در آبیاری کرتی طول و عرض کرتها بستگی به شیب زمین دارد . عرض کرتها معمولاً بین ۳ تا ۱۰ متر و بهتر است ضریبی از دهانه درو کمباین باشد و طول کرتها تا ۵۰ متر درنظر گرفته می شود . در این روش علاوه بر اینکه تلفات آب خیلی زیاد است ، بیماریهای گیاهی توسعه بیشتری یافته و همچنین بستر زمین در اثر آبیاری شسته شده و ایجاد سله می نماید . در اراضی که محدودیت شوری در خاک و آب دارد این روش از اولویت برخوردار است.
آبیاری نواری : آبیاری نواری شکل توسعه یافته آبیاری کرتی است که در آن اراضی زراعی شیب بندی شده و به شکل مستطیل و ترازبندی شده درآمده اند . تفاوت روش آبیاری نواری و کرتی در آن است که نوارها شیب دار بوده و با شیب کمتر از ۵/۰درصد مناسب می باشد . توپوگرافی مزرعه در روش آبیاری نواری بسیار مهم بوده و برعکس روش آبیاری کرتی که دارای قطعات کوچک بوده و از تجهیزات مکانیزه در سطح وسیع نمی توان استفاده نمود . در این روش با افزایش طول قطعات (نوارها) و رعایت مسائل مربوط به تسطیح اراضی امکان استفاده از مکانیزاسیون کشاورزی فراهم می گردد . عوامل موثر در افزایش راندمان آبیاری در این روش عبارتند از :
الف) شیب نوارها : شیب طولی نوارها که در آن جهت آب آبیاری جریان می یابد باید یکنواخت و به تدریج کاهش یابد . شیب زیاد موجب افزایش سرعت آب در سطح نوار ، عدم توزیع یکنواخت در عرض نوار و فرسایش خاک می گردد . از طرف دیگر شیب اندک نوارهای آبیاری سبب کاهش سرعت پیشروی جریان و نهایتاً تلفات آن به صورت نفوذ عمقی به خارج از ناحیه ریشه و کاهش یکنواختی آبیاری را بدنبال دارد. شیب های مناسب برای بافتهای لومی ـ ماسه ای تا ماسه ای ۲۵/۰تا ۶/۰درصد ، لومی ۲/۰تا ۴/۰ درصد و برای بافتهای رسی تا لومی ۰۵/۰ تا ۱۲/۰درصد توصیه شده است . در عمل طول ۱۰ تا۱۵ متر اول نوار را مسطح اختیار می نمایند تا جریان ورودی به نوار در عرض آن پخش و سپس وارد قسمت شیب دار نوار شده و در طول آن جریان یابد . گاهی نیز در خاکهای با بافت سبک ۳۰ تا ۵۰ متر انتهای طول نوار را بدون شیب و یا با شیب اندک تهیه می نمایند . در این صورت آب اضافی آبیاری در بخش انتهایی نوار جمع شده و به داخل خاک نفوذ می کند .
ب) طول نوار : طول نوار یکی از فاکتورهای خیلی مهم در آبیاری نواری است . این فاکتور در اقتصاد مزرعه و راندمان آبیاری تأثیر قابل ملاحظه ای دارد . افزایش طول نوار سبب کاهش هزینه های کارگری و احداث انهار آبیاری و زهکشی کمتری را بدنبال خواهد داشت . طول نوار را نمی توان از حد خاصی نیز بیشتر انتخاب نمود . زیرا تلفات آب به صورت نفوذ عمقی در ابتدای نوار بیشتر و راندمان آبیاری کاهش می یابد . طول نوار به بافت خاک ، شیب زمین ، عمق آب آبیاری و ابعاد مزرعه بستگی دارد . اصولاً در خاکهای با بافت سبک طول نوار کمتر از خاکهای سنگین بافت انتخاب می شود . طول نوار در خاکهای ماسه ای تا ماسه ای لومی ۶۰ تا ۱۲۰ متر ، در خاکهای لومی ۱۰۰ تا ۱۸۰ متر در خاکهای با بافت لومی ـ رسی تا رسی ـ سیلتی ۱۵۰ تا ۳۰۰ متر و در خاکهای رسی بیش از ۴۰۰ متر توصیه گردیده است .
ج) عرض نوار : عرض نوارهای آبیاری از ۳ تا ۱۵ و حداکثر تا۳۰ متر متغیر بوده و تابع توپوگرافی زمین ، عرض ماشینهای کاشت ، داشت ، و برداشت ، جریان ورودی و عمق آب آبیاری است . معذلک از نظر اقتصادی نوارهای با عرض کمتر از ۳ متر مقرون به صرفه نیست . زیرا تعداد مرزها در واحد سطح افزایش و تلفات زمین بیشتر می شود . در شیب های۳/۰ تا ۴/۰ درصد عرض نوار نباید از ۱۰ تا۱۲ متر تجاوز نماید . چنانچه شیب زمین بیش از ۵/۰درصد باشد عرض نوارها به ۶ تا۸ متر محدود می شود . جریان ورودی به نوار نیز از عوامل مهم و مؤثر در انتخاب عرض نوارهای آبیاری است . در دبی های خیلی کم عرض نوار نباید از ۴ متر تجاوز نماید . جریان ورودی به نوار باید آنقدر باشد که در مدت زمان کافی سطح نوار را بپوشاند . یکی دیگر از عوامل موثر در انتخاب عرض نوارهای آبیاری عرض ماشینهای کاشت ، داشت و برداشت می باشد . معمولاً عرض نوارها به صورت مضربی از عرض این ماشینها درنظر گرفته می شود .
د) جریان ورودی به نوار :
جریان ورودی به نوار از عوامل بسیار مهم در طراحی آبیاری نواری بوده و مقدار آن به عواملی از قبیل طول و عرض نوار ، شیب زمین ، بافت خاک ، پوشش گیاهی و … بستگی دارد . انتخاب صحیح آن سبب افزایش راندمان و یکنواختی آبیاری می شود برای افزایش راندمان آبیاری بهتر است که آبیاری با ماکزیمم دبی غیر فرسایشی آغاز و وقتی جریان به انتهای مزرعه رسید ، مقدار آن به نصف کاهش می یابد . خاکهای سبک بافت به جریان ورودی بیشتر نسبت به خاکهای سنگین بافت نیاز دارند . در این صورت جریان سریعاً در سطح نوار پخش شده و نفوذ عمقی نیز کاهش می یابد . برعکس در خاکهای سنگین بافت به دلیل نفوذ پذیری کم جریان ورودی کمتری نیاز است . بکار بردن جریان زیاد در این خاکها فرسایش و افزایش رواناب سطحی در انتهای مزرعه را بدنبال دارد .
۲- آبیاری نشتی (فارو) : روش آبیاری نشتی که عمق و عرض فاروهای آن حدود۲۰ سانتی متر است یکی از مناسب ترین روشهای آبیاری است در این روش آب در تمام سطوح خاک جریان نمی یابد بلکه فقط در فاروها جریان داشته و به تدریج در کف و کناره های آن نفوذ و خاک را مرطوب می کند طول فاروها بستگی به شیب زمین ، بافت خاک و اندازه و شکل مزرعه دارد . در اراضی با شیب ملایم و جنس خاک متوسط تا سنگین می توان طول فاروها را کاهش داد . در صورت زیاد بودن طول زمین می توان در فواصل مناسب نهرهایی عمود بر فاروها جهت جمع آوری فاضلاب فاروهای بالادست احداث و پس از جمع آوری مجدداً آب را به فاروهای پایین دست هدایت نمود فواصل خطوط و عرض پشته ها نیز تابع بافت و جنس خاک می باشد . در اراضی سبک عرض پشته ها کمتر و در اراضی سنگین عرض پشته ها می تواند
افزایش یابد . در بررسی های انجام شده در خاکهای با بافت متوسط فاصله دو فارو از هم ۶۰ سانتی متر و فاصله خطوط کاشت از هم ۲۰ تا ۱۸ سانتی متر توصیه می گردد . بدین ترتیب روی هر پشته سه خط به فاصله ۲۰ـ ۱۸ سانتی متر کشت می شود .
۳ – آبیاری تحت فشار (بارانی) : روش آبیاری بارانی که به منظور بالا بردن هرچه بیشتر راندمان آبیاری رایج گردیده مناسب ترین روش آبیاری مزارع گندم است . مزایای این روش نسبت به روشهای دیگر آبیاری عبارتند از : صرفه جویی در مصرف آب ، ازدیاد سطح زیر کشت ، جلوگیری از تلفات آب در مسیر انتقال ، توزیع یکنواخت آب در مزرعه ، عدم نیاز به تسطیح زمین تهیه مناسب خاک ، حذف پشته ها و نهرها از مزرعه . استفاده از خاکهای کم عمق جلوگیری از فرسایش خاک ، پخش یکنواخت کود مایع از طرق آبیاری ، سهولت انجام عملیات زراعی و کاهش استهلاک ماشین آلات ، کاهش هزینه های کارگری بالا بردن رطوبت نسبی هوا ، تسریع فعالیت فتوسنتز از طریق شست شوی برگها و افزایش تولید با حداقل هزینه ـ انواع سیستم های آبیاری بارانی عبارتند از :
الف) سیستم متحرک دستی
ب) سیستم آبیاری با لوله چرخدار
ج) سیستم آبیاری سنترپیوت
د) سیستم آبیاری با روش تفنگی
منبع :
استفاده از شبکه ملی رشد
WWW. gandomgool.blogfa.com/post-16.aspx
.ebadi.blogfa.com www