با توجه به فضای جهانی كه از پیامد های تحولات تكنولوژیك است،صنعت توریسم نیز مانند بسیاری از دیگر عرصه های زندگی فرد دچار تغییر و تحول شده است. در واقع شبكه ای شدن ارتباط میان افراد و مؤسسات مختلف و رشد تكنولوژیك اطلاعات، مرز میان ملتها و افراد را كاهش داده است كه این امر باعث ایجاد شكل جدیدی از صنعت توریسم شده است. با ایجاد شدن سیستم های جدید حمل و نقل امکان سفر برای افراد با شرایط مناسب تری فراهم شده است.
بر طبق آمار گزارش شده 715 میلیون نفر در سال 2002 سفر كرده اند و پیش بینی می شود كه تا سال 2020 این رقم تا 6/1بیلیون نفر نیز افزایش پیدا كند.در سال 2002درآمد ناشی از صنعت توریسم 3500 بیلیون دلار امریكا بر آورد شده است كه این رقم 10 درصد تجارت جهانی را شامل می شود.كامپیوتری شدن اطلاعات ،ایجاد سیستم های رزرواسیون،كاهش نرخ سفرهای هوایی و رسیدن به مقصد با كمترین هزینه از اثرات جهانی شدن بر توریسم است.كامپیوتری شدن اطلاعات این امکان را برای توریست فراهم می كند تا بتواند نسبت به جزئیات سفر خود آگاهی كسب كند.
در حال حاضر فرد می تواند پیش از سفر نسبت به مقصد مورد نظر خود اطلاعات توریستی به صورت جزئی و كامل كسب كند. امکان رزرو هتل،وسیله حمل و نقل داخلی و بلیط مكانهای توریستی پیش از سفر با استفاده از سیستم های كامپیوتری قابل انجام است و مسافر می تواند با آرامش خاطر بیشتری سفر كند.پس از دهه 80 امكانات اقامتی در شهر های توریستی نیز افزایش پیدا كرده است و بسیاری از شركت ها در این زمینه سرمایه گذاریهای بزرگی انجام داده اند.در مدت زمان بین 1980 تا 1998 گنجایش امكانات اقامتی از 8 میلیون به 4/15میلیون تخت افزایش پیدا كرده است.در اروپا 5/38 درصد ، امریكا 5/33 درصد و در آسیای شرقی و اقیانوسیه 45 درصد این آمار را به خود اختصاص می دهند. بنابراین جهانی شدن جریانی است كه صنعت توریسم را به سمت فرا ملی شدن سوق داده است و با ایجاد امكانات و شرایط مناسب مرزهای ملی و بومی را محدود كرده است.
با ایجاد شدن صنعت همزمان ارتباطات و رشد و انتقال تكنولوژیك اطلاعات،همزمان با پیدایش اقتصاد،سیاست و فرهنگی جهانی مواجه هستیم كه در همه این عرصه ها حضور عوامل فراملی در فضای ملی قابل مشاهده است و بر صنعت توریسم نیز اثر گذار است. در آغاز قرن بیست و یكم ذهنیت مردم نسبت به صنعت توریسم تغییر كرد. رشد تعداد توریست در سالهای اخیر بسیار قابل توجه بوده است اما عوامل بحرانی در كاهش نرخ آن بسیار مؤثر بوده است.حملات تروریستی 11 سپتامبر 2001،جنگ امریكا و عراق،ركود بودجه خطوط هواپیمایی و توسعه ویروس سارس عواملی هستند كه مسائل امنیتی صنعت توریسم را تحت تاثیر قرار داد و در تصمیم گیری دولت ها در این زمینه بسیار اثر گذار بودند.(هال،2004).البته توریسم در اینجا به معنای هرگونه حركت و جنبشی است كه موجب دوری از خانه می شود،مانند سفر برای كار،تحصیل وهمچنین دلایل پزشكی.
توریسم در واقع شامل هر فعالیتی می شود كه توسط توریست یا فرد بازدیدكننده انجام می شود و میان توریسم،سرگرمی و مهاجرت تفاوت وجود دارد.(بل،2000)آنچه در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد، ذهنیت ایرانی ها نسبت به توریست و اهمیت این مسئله نسبت به گسترش صنعت توریسم در كشور است. آنچه در واقع بسیار مورد توجه است تحمل فرهنگی ایرانی ها نسبت به افراد دیگر كشورها است كه عامل جذب توریست است. در واقع به علت جهانی شدت صنعت توریسم كه تابع مجموعه ای از جریانات جهانی است،شاهد فرهنگی جهانی هستیم كه رفتار افراد كشور میزبان با توریست تابع چنین شرایط فراملی است.
كلید واژه ها: توریسم، توریست، فرهنگ
تعاریف توریسم
اولین بار در سال 1937 صنعت توریسم به صورت جهانی تعریف شد.كمیته آماردانان اتحادیه ملت ها توریست بین المللی را به عنوان فردی تعریف كردند كه كشور دیگری را برای بیشتر از 24 ساعت بازدید می كنند و شامل كارگران،دانش آموزان و مهاجران نمی شد. در سال 1950 اتحادیه بین المللی سازمانهای مسافرتی رسمی تعریف قبلی را تكمیل كرد و در مطالعات توریستی دانشجویان را به عنوان توریست معرفی كرد.IUOTO همچنین دو اصطلاح جدید نیز مطرح كرد:گردشگر بین المللی كه عمدتاَ به صورت انفرادی كشور دیگری را به منظور تفریح و سرگرمی برای مدت كمتر از 24 ساعت بازدید می كند.اصطلاح دیگر مسافران ترانزیت است كه منظور مسافرانی هستند كه سفر می كنند اما در كشور مربوطه اقامت نمی كنند. در سال 1963 كنفرانس UN كه پیرامون توریسم تشكیل شده بود میان توریست هایی كه 24 ساعت یا بیشتر در كشوری اقامت می كنند با گردشگران یا بازدید كنندگان روزانه كه حداقل 24 ساعت در كشوری اقامت می كنند تفاوت قائل شدند و در سال 1968 كمیسیون آماری اتحادیه ملت ها مسافران ترانزیت را نیز جزو بازدیدكنندگان روزانه یا گردشگران قرار داد كه شامل توریست ها نمی شوند(اسمیت،2000).
در فرهنگ آكسفورد واژه توریسم به معنای مسافرتی است كوتاه مدت كه در آن از مكان یا مكانهای متعدد دیدن می كنند. به طور كلی واژه توریسم از واژه تور مشتق شده و به معنای سفری دایرهوار است كه از جایی مشخص شروع می شود و سرانجام به همانجا بازمی گردد و از برنامه خاص سفر پیروی می كند. در كل حركت و جنبش توریست را می توان در دو جزء خلاصه كرد:جزء مقصد و ترانزیت كه در واقع عواملی وجود دارند كه حركت توریست را متعادل می كند و شامل اثرات مستقیم فاصله بر تقاضا، فرصت های واسطه ای قابل دسترس، بودجه كلی زمان توریست و چگو.نگی صرف این زمان،متغیر های زمان و فرهنگ اجتماعی توریست می شود(مكرچر،2002).آنچه پیرامون بحث توریسم قابل طرح است این مسئله است كه مقصد و فرهنگ توریست هر دو تغییر می كنند و در توریسم تولید می شوند.توریسم بخشی از فرایند انعكاسی است كه همه عاملان به آن از تجربیات خوب یا بد خود یاد می گیرند.
بنابراین همزمان با رشد و گسترش توریسم ذائقه و خواسته های توریست نیز تغییر می كند. هویت و شخصیت توریست در جریان هویت سازی و خودسازی در طول سفر شكل می گیرد. این خودسازی در جهت خلاف بومی گرایی و در راستای از بین بردن مرزها صورت می گیرد. در واقع بسیاری از ویژگی های هویتی فرد توریست پس از ورود به كشوری دیگر تغییر می كند و البته این عدم ثبات نتایج منفی در پی نخواهد داشت بلكه فرصتی است برای تغییر،منازعه و كشمكشی مثبت. جغرافیای فرهنگی توریسم محدود به نقشه ثابت مقصد ها نیست بلكه پیرامون مجموعه ای از عاداتی است كه در هر كجا تغییر می كند.(كرانگ،2002)
فرهنگ و توریسم
توریسم بدون فرهنگ وجود نخواهد داشت،زیرا فرهنگ است كه از اصلی ترین انگیزه های حركت مردم است و بنابر این هر شكلی از جهانگردی مسبب تاثیری فرهنگی بر بازدیدكننده و میزبان خواهد بود.جهانگردی بخصوص برای جوانان ابزاری ممتاز برای تبادل فرهنگی و مدرسهای برای آموختن تحمل كه در آن هركسی می تواند با دنیایی منحصر بفرد و متنوع روبرو شود.ضربه فرهنگی كه با ضربه اجتماعی پیوند دارد غالباَ از تفاوت استانداردهای زندگی میان بازدیدكنندگان و میزبانان حاصل می شود.این امر می تواند به نتایجی نامطلوب و حتی تهدید هویت های فرهنگی منجر شود.
پدیده فرهنگ پذیری و تقلید از خصوصیات و شیوه زندگی بازدیدكنندگان عارضه ای است كه از تماس میان جهانگردان و مردم محلی پدید می آید.توریسم می تواند تسهیل كننده این تهدید باشد یا برعكس به جوامع كمك كند كه با بهتر شناساندن خود و افتخار كردن به فرهنگشان دوباره هویت های فرهنگیشان را تصدیق كنند.بنابر این صنعت توریسم می تواند در حمایت از حقوق همه مردم برای حفظ سهمشان در فرهنگ جهانی مؤثر باشد.
ابتدا باید راه حلهایی برای آموزش دادن و ارتقاء اگاهی مردم محلی،توریست ها،مسئولین و راهنماهای تورهای مسافرتی پیدا كرد و به آن بخش ناشكستنی و حصار فرهنگی فرد كه تعیین كننده رابطه مثبت یا منفی او با جهان است نقب زد.(باریه،1996).جهانگردی مطابق فرهنگ خود عمل می كند و تقریباَ همه جهانگردان دنیا مطابق این فرهنگ یكنواخت عمل می كنند.اعمال آزادانه جهانگردان اغلب در تعارض با هنجارهای فرهنگی میزبان است كه در واقع فرهنگی رهابخش و بی قید است.هر فردی از هر ملیتی با مجموعه ای از هنجارهای فرهنگی و انتظاراتش سفر می كند و نه تنها می تواند بر فرهنگ ملی میزبان تاثیر بگذارد بلكه می تواند الگوها و میراث فرهنگی فراموش شده را احیا كند.
بسیاری از محققین اعتبار جهانگردی را در آن می دانند كه قادر است الگوهای فرهنگی گذشته را احیاء و بازسازی كند(جعفری،1377). در كل نقش فرهنگ در جهانگردی در دو بعد ظاهر می شود:بر انگیختن افراد به سفر كردن و تاثیر بر كنش متقابل میزبان و میهمان.همچنین جهانگردی به لحاظ اقتصادی،نظامی جهان گستر به شكل مبدا-حلقه های اتصال-مقصد است، به لحاظ فرهنگی هم یك فرهنگ جهانگردی حاكم است كه دارای دو اتصال پس رو و پیش رو است،اولی در كشورهای مبدا عمل می كند و دومی در كشورهای مقصد.
كنش متقابل فرهنگی با تصورات فرهنگی كه در فعالیتهای آژانس های مسافرتی و دفترهای ملی جهانگردی در كشورهای ارسال كننده جهانگرد پدید می آید،آغاز می شود. جهانگردان با تجارب فرهنگی جدید تطابق می یابند و احتمالاَ مدل های فرهنگی آرمانی شده قبلی ایشان تغییر می كند. در نظام كنش متقابل فرهنگی جهانگردی، نوعی فرایند تطابق فرهنگی بوجود می آید.نتیجه تطابقی به این عوامل بستگی دارد:خصیصه های اجتماعی جهانگردان (سن ،ملیت،طبقه اجتماعی،مهارت های ارتباطی )، شرایط كنش متقابل(مدت اقامت، نوع اقامت) و تعداد جهانگردان و نوع جهانگردی. هنگام لحاظ كردن سطوح قابل تحمل تطابق فرهنگی در كشور گیرنده مفهوم ظرفیت فرهنگی برای مشخص كردن سطح بحرانی تاثیر فرهنگی كه برای میزبان قابل تحمل است مهم است. این ظرفیت نقطه بحرانی پذیرش محلی جهانگرد است،درست شبیه به میزانی كه اجتماع حضور گروههای قومی دیگر را تحمل می كند(پریس،1977). در راستای شكل گیری تحمل فرهنگی ملت ها،توریسم در معرض چرخش فرهنگی قرار می گیرد.
در دهه های 1970 و 1980 اصلی ترین نیروی جلب افراد به جهانگردی،فرار از روزمرگی زندگی صنعتی بود.امروز بیشتر محتمل است كه مسافران به دنبال معنایی برای زندگی بگردند.مسافر به دنبال گریز گاهی برای فرار از یكنواختی واقعیت فرامدرن است.در اینجاست كه فرهنگ نقش اساسی ایفاء می كند و جهانگردی فرهنگی شكل می گیرد.تقریباَ 50 درصد جهانگردان را می توان در مقوله مصرف كنندگان فرهنگ قرار داد.(كلر،1995)توریسم فرهنگی می تواند انگیزه ای برای آموزش و یادگیری باشد.بهبود مهارت های محلی،سنت ها،هنرها و صنایع دستی می تواند برای جهانگردان بسیار سودمند باشد.(شوتن).نارزالینالیم تنوع فرهنگ ها را از ااصلی ترین انگیزه های سفر می داند.
او معتقد است كه مردم سفر می كنند تا فرهنگهای دیگر را تجربه كنند و در این فرایند خودشان را ارتقاء بخشند.پس فرهنگ و جهانگردی می توانند متقابلاّ یكدیگر را تقویت كنند كه البته این سوی مثبت تصویر است.جهانگردی انبوه سبب خلق فرهنگ توده یا جهانی شده است كه سعی می كند همه شهر های دنیا را شبیه به یكدیگر كند.مدرنیزاسیون سبب شده است كه یكنواختی ملال آوری طرح همه شهر ها را فرا بگیرد.جهانگردی كه خود در پی تنوع است به شكل تناقض آمیزی سبب ساز این همسانی است.به همین دلیل است كه جهانگردان به مناطق پهناورتر و روستاهای دورافتاده با فرهنگ های سنتی و غالباَ دینی سفر می كنند تا چیزی فراتر از شهر های همسان را تجربه كنند.این نواحی روستایی غالباَ به لحاظ فرهنگی شكننده اند و محتمل است كه به واسطه تماس شدید با انبوه جهانگردان تغییر كنند.بنابراین تهدید مدرنیزاسیون و تجاری شدن فرهنگ واقعی است.دولت ها با شناسایی این تناقض نیازمندی به برنامه ریزی و مدیریت رشد جهانگردی و توسعه را ضروری می دانند.
اهمیت توریسم در سیاست گذاری فرهنگی
در زمینه سیاستگذاریهای فرهنگی توریسم، بعضی معتقدند كه باید به خواسته ها و نیازهای میهمان توجه شود و در واقع میزبان تابع فرهنگ میهمان است.در این حالت فرهنگ بومی در برابر فرهنگ غیر بومی تسلیم می شود و ارزشها و تمایلات توریست در ارجحیت قرار می گیرد. مخالفان این نظریه بر این باورند كه آنچه همیشه توجه توریست را به خود جلب می كند مكان ها، فضا ها، فرهنگ و ارزش هایی است كه ناشناخته و مرموز هستند و توریست در جستجوی كشف آنها است و در واقع به تعبیر جان اری هدف آن شكار لحظه ها است.
از نظر مك كانل نیز سنت ها اهمیت بسیاری برای توریست دارند و چنانچه بخواهیم مكانی توریستی ایجاد كنیم باید به آن شكل تاریخی و قدیمی دهیم تا برای توریست جذابیت داشته باشد. بعضی دیگر در زمینه سیاست گذاریهای فرهنگی توریسم معتقدند آنچه اهمیت دارد آداب و رسوم،سنت ها،ارزش ها و باورهای بومی هر ملتی است كه باید مورد توجه قرار گیرد. آنها معتقد هستند كه جهانی شدن حضور عوامل فراملی در فضای ملی است كه این مفهوم به معنای از بین رفتن ارزشهای ملی نیست. در واقع توریست به دنبال چیزی است كه با تجربه روزانه اش متفاوت است.عده ای دیگر از محققان نیز بر این عقیده تكیه می كنند كه توریسم فرهنگی به معنای هنر همزیستی در بستر فرهنگی دیگر است(سعیدی،1382).آنها معتقدند كه باید زمینه ای را فراهم كرد تا بتوان در حین توجه به ارزشهای میهمان،فرهنگ بومی و ملی نیز دچار خدشه نشود و در واقع حضور توریست عاملی جهت انتقال ارزشهای بومی شود.
فرهنگ توریسم جهانی
امروزه صنعت توریسم تحت تاثیر فرهنگ جهانی است كه در راستای رشد و توسعه تكنولوژیك اطلاعات بوجود آمده است. یكی از اثرات جهانی شدن در صنعت توریسم ایجاد فرهنگی یكسان است كه توریست به طور خواسته یا ناخواسته از آن پیروی می كند. شكل گیری اصطلاح توریست جهانی نیز كه توسط پریك مطرح می شود، بر اساس فرهنگ توریسم جهانی است. توریست جهانی به این معنا است كه مسافران در جهان امروز بر اساس رفتاری مشابه عمل می كنند.
كامپیوتری شدن سیستم های اطلاعاتی و ارتباطاتی، بالا رفتن سرعت در برقراری ارتباط و كسب اطلاعات، توسعه سیستم های بانكی و تكنولوژیك شدن روش های پرداخت پول، افزایش یافتن خدمات در زمینه امكانات اقامتی و وسایل حمل ونقل در شكل گیری فرهنگ جهانی توریسم بسیار مؤثر است. از پیامد های ایجاد فرهنگ توریسم می توان به موارد ذیل اشاره كرد:
1- رشد صنعت غذای حاضری كه مصادف است با فراغت و توریسم.(سعیدی،1384) توریست ترجیح می دهد بیشتر زمان خود را در طول سفر صرف گشت و گذار كند و به دنبال غذاهای آماده است تا فرصت بیشتری داشته باشد. گرچه پیرامون این مسئله هم نظریه مخالف وجود دارد،چون عده ای بر این باورند كه توریست در جستجوی ناشناخته ها است و ترجیح می دهد كه غذاهای بومی و سنتی مناطق مختلف را تجربه كند. این در حالی است كه امروزه شاهد هستیم توریست در هر كشوری می تواند غذاهای بومی كشورهای دیگر را تجربه كند.در حال حاضر یافتن غذای چینی در رستورانی امریكایی یا انگلیسی عجیب نیست.
2- انجام رزرواسیون هتل به صورت اینترنتی؛امروزه با وجود كارت های اعتباری افراد این امکان را دارند كه پیش از سفر نسبت به محل اقامت خود آگاهی كامل داشته باشند.توریست می تواند از طریق جستجوی اینترنتی هتل دلخواه با نرخ مورد نظر خود را بیابد و با پرداخت هزینه،تاییدیه هتل را دریافت نماید.این سیستم در كل دنیا مورد توجه است و توریست ها با اطمینان كامل از آن استفاده می كنند.
در ایران نیز سیستم های رزرواسیون اینترنتی در حال شكل گیری و توسعه است.شركت كاسموس در زمینه رزرواسیون هتل های داخلی از سال گذشته كار خود را آغاز كرده است و از طریق اینترنت این امکان را برای توریست های داخلی فراهم می آورد تا بتوانند در شهر مورد نظر خود مهمانسرا یا هتل رزرو نمایند. در كشور ما به علت عدم اطمینان نسبت به اطلاعات ایننترنتی و خدمات كامپیوتری چنین سیستم هایی مورد توجه قرار نمی گیرد كه این مسئله نیاز به فرهنگ سازی خاصی دارد تا افراد بتوانند نسبت به توریسم مجازی نگرش مثبتی داشته باشند.
3- امروزه توریست پیرو رفتارهایی جهانی است.به این معنا كه همه توریست ها در دنیا جهت آماده كردن خود برای سفر از سیستمها و روش های مشابهی استفاده می كنند.آنها در معرض پیامهای مشابهی قرار دارند و به همین دلیل باورهای یكسانی نیز در ذهن آنها شكل می گیرد.این امر باعث می شود كه توریست های دنیا نسبت به یكدیگر احساس نزدیكی و صمیمیت كنند و همان مفهوم توریست جهانی شكل می گیرد.
4- شكل گیری سیستمهای پیشرفته رزرو وسایل حمل ونقل؛اینترنت این امکان را فراهم آورده است تا افراد بتوانند در كمترین زمان ممكن پرواز یا هر وسیله حمل و نقل دیگر را رزرو نمایند. در حال حاضر با وجود افزایش یافتن خطوط هوایی و ایرلاین های مختلف این امکان وجود دارد كه توریست در زمان دلخواه و با بهترین شرایط سفر كند.
5- سیستم های كامپیوتری به علت سرعت و دقت بالایی كه دارند،توریست را نیز وادار می كنند تا نسبت به برنامه سفر خود حساسیت بیشتری داشته باشد. توریست امروز با گردشگر یا زائر دیروز بسیار متفاوت است. توریست جهانی امروز انتظار دارد كه جزئیات سفرش كاملا بر اساس دقت و نظم ویژه ای صورت بگیرد كه این مسئله در دیگر برنامه های زندگی توریست نیز بسیار اثر گذار است.
نتیجه
نهادینه كردن فرهنگ توریست پذیری بسیار حائز اهمیت است كه باید به جامعه میزبان آموزش داده شود. هدف استراتژی های فرهنگ پذیرش توریست كاهش برخوردها و ضربه های فرهنگی است.در اجرای این استراتژی ها باید به جهانگردان،مسافران،متخصصان و به جامعه میزبان توجه زیاد كرد. برخی از این استراتژی ها عبارتند از:
اطلاعات پیش از سفر:یكی از روش های پیش گیری از برخوردهای فرهنگی و شكل گیری فرهنگ دوستانه پذیرش توریست آگاهی از فرهنگ میزبان پیش از سفر است.توریست با وجود شبكه های كامپیوتری می تواند در مورد رفتارهای فرهنگی افراد جوامع مختلف اطلاعات كسب كنند و نسبت به حساسیت مردم كشورها آگاه شوند.
تفسیر در محل:برنامه ای كه هدفش كاهش اثرات منفی جهانگردی از نظر فرهنگی-اجتماعی باشد.استراتژی های آگاهی دهنده نسبت به فرهنگهای مختلف بخشی از برنامه های هر دولتی است كه از همان كودكی در برنامه های آموزشی هر كشوری باید وجود داشته باشد.
بازاریابی اجتماعی:در تبلیغات جهانگردی یكی از مسئولیت های بازاریابی این است كه تصویرهای فرهنگی را به جامعه بقبولاند.
تشكیلات مناسب:یكی از ابزارهای مهم نهادینه كردن فرهنگ توریست پذیری ایجاد تشكیلات مناسب كمك كننده به توریست ها است.این تشكیلات زمینه را ایجاد می كنند تا فرصت های بیشتری برای تماس فرهنگی بوجود آید و افراد بتوانند از نزدیك ارتباط با فرهنگهای مختلف را تجربه كنند. آموزش مهارت برای حل مسائل به وسیله نهادینه كردن فرهنگ توریست پذیری و ارزیابی میزان مهارت و توانایی از دیگر اهداف این تشكیلات است.حمایت دولت از طرح های بازاریابی كه توسط این تشكیلات و دیگر بخش های خصوصی مطرح می شود بسیار اهمیت دارد.
منابع فارسی:
1- اری،جان.(1383) مقاله جامعه شناسی متحرك، ترجمه یوسف اباذری ،فصلنامه ارغنون شماره 24
2- یونسكو،(1377) راهبردهای عملی توسعه فرهنگی ،ترجمه محمد فاضلی ، تهران ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،مركز پژوهش های بنیادی
3- لطیفی ، حسن، (1383)، توریسم و درآمدهای ارزی،تهران ،انتشارات بهراد
منابع انگلیسی:
1-Alan A.Lew,C.Michael Hall,and Allan M.Williams.2004,A companion to tourismBlackwell publishing ltd
2-Vesna Peric,Tourism and globalization,Universiyy of Primorska,2005
3-Luigi Cabrini,Performance and trends of international tourism in Europe,WTO,2003
4-Kevin Fox Gothom,Tourism from above to below,International journal of urban and regional
research,June 2005
5-Urry,John,2003,Global Complexity,policy press,65 bridge st.
6-www.fasleno.com
7-www.wto.com
8-www.globalization.org