راه های مقابله با بیابان زایی

پیشگفتار

خداوند مهربان منابع طبیعی را به طور یکنواخت و رایگان در اختیار بشر قرار داده تا ضمن بهره برداری صحیح و اصولی آن را برای آیندگان حفظ و حراست کند.  چرخه حیات در گرو سلامت و برقراری تعادل منطقی در طبیعت است که این طبیعت در صورت ها و شکل های متفاوت رو نمایی می کند و در برخی نواحی سر سبز و پر آب و با طراوت است و در بعضی نواحی بیابانی است.

بیابان و اراضی خشک به عنوان زیست بوم طبیعی، زیستگاه بیش از یک سوم مردم جهان است که اکثرا فقیر ترین افراد جامعه جهانی می باشند. با توجه به همین موضوع است که امروزه فرآیند بیابان زدایی و مقابله با آن از دیدگاه های مختلف فنی- تکنیکی اقتصادی و اجتماعی و به ویژه کاهش فقر و آسیب های اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. همچنین باید توجه داشت  که بخش اعظم اراضی خشک علیرغم خطر بیابانزدایی به دلیل ویژگی های طبیعی از امکانات و ظرفیت های اجتماعی و اقتصادی ملموسی برخوردار می باشد که با اتکای همین ویژگی ها از طریق توانمند سازی جوامع محلی می توان در تامین معاش پایدار و توسعه آن اقدام نمود.

فصل اول: طریقه طرح نویسی

مقدمه

اهمیت گیاه تاغ Haloxy lon SP در مناطق بیابانی جهت تثبیت شن جلوگیری از فرسایش بادی و بیابان زدایی بر همه دست اندر کاران منابع طبیعی و کسانی که در حاشیه کویر زندگی می کنند کاملا مشخص و روشن می باشد. تحمل این درختچه در برابر خشکی هوا و بادهای سوزان در مناطق کویری ایران در دیرباز شناخته شده و همواره سعی می گردد با ایجاد کمربند سبز از توده های تاغ در نواحی مذکور  از حرکت شن های روان جلوگیری و از این گیاه به عنوان سد بازدارنده استفاده شود.

مثلا در ورامین (منطقه ابردژ) مشکلی وجود داشت که کارشناسان برای حل این مشکل تصمیماتی اتخاذ کرده و برای حل این مشکل طرحی ارائه داده اند.
اما ابتدا لازم است که مواردی در مورد طرح نویسی داده شود و سپس به جزئیات پرداخته شود.

برای طرح نویسی لازم است که هدفمان را مشخص کنیم اینکه به چه منظور می خواهیم طرح ارائه دهیم. بعد از اینکه هدفمان مشخص شد برای عملی کردن طرحمان باید اطلاعات بدست بیاوریم که این اطلاعات بر اساس منطقه مورد نظر به دست می آید.

تعیین هدف و ارائه طرح

پیشتر گفته شد که اگر قرار باشد طرحی ارائه شود باید برای آن هدفی داشته باشیم که این هدف در اینجا جلوگیری از پیشروی شن های روان است که باید در خصوص این موضوع مسائل مربوطه را مورد بررسی قرار دهیم که این مسائل عبارتند از:

• نقشه مناطق را داشته باشیم
• موقعیت و شرایط طبیعی و مساحت
• پستی و بلندی
• شیب و جهت زمین شناسی
• خاکشناسی
• هیدرولوژی
• اقلیم
• حرارت
• دما
• بارندگی و باد
• پوشش گیاهی

بعد از اینکه این مسائل را شناسایی کردیم باید با توجه به اطلاعات بدست آمده طرحی را ارائه بدهیم که مشکل را حل کند.

منطقه مورد نظر ابردژ ورامین است که به علت پیشروی شن های روان به سمت راه آهن باعث مسدود شدن راه آهن گشته و مشکل آفرین شده بود. براین اساس تصمیم گرفته شد که مناطق اطراف راه آهن در منطقه ی مورد نظر تاغ کاشته شود. به این منظور درختان تاغی کشت گردید که دارای سنی حدود 26 سال است. در این رابطه ضرورت موجب گردید که طرح مدیریت پرورشی تاغزارهای دست کاشت در این منطقه با هدف جوان کردن توده های مسن هدایت توده های جوان استمرار تولید با تکیه بر حفظ و بقای توده های موجود استفاده از تاغزارها به عنوان مراتع و چراگاه دامداران منطقه استفاده از چوب برای تامین قسمتی از سوخت اهالی و کاستن فشار مردم بر عرصه های منابع طبیعی و ملی و اجرای صحیح طرح پرورشی تهیه گردید.

روش کار به این صورت است که طی دو مرحله صحرائی و ستادی انجام می شود. وجود شن های روان و بیابان های وسیع در منطقه ابردژ ورامین که در نتیجه اقدامات انسانی و شرایط آب و هوایی ایجاد گردیده موجب  مسدود شدن ریل آهن سراسری و از بین رفتن قنوات مزارع و نابودی باغات و خانه های روستایی و بالاخره مهاجرت اهالی روستائیان اطراف را فراهم می آورد.

نقشه هایی با مقیاس های متفاوت از دشتهای وسیع با شیب کم / موقعیت و شرایط طبیعی / مساحت و حدود عرصه / پستی و بلندی / شیب و جهت زمین شناسی اینکه زمین دارای چه ترکیباتی است.

خاکشناسی: که در مورد خاکشناسی زمین را به پلات های مختلف طبقه بندی می کند و آنچه که از بازدید منطقه طرح و توجه به پروفیل های خاک و تفسیر نتایج آزمایشگاهی حاصل شده زمانیکه منجر به تنظیم گزارش خاکشناسی شده است.

ضرورت دارد شرایک اکولوژیکی گونه تاغ کاشت شده از نظر نیاز خاکی مورد توجه و بررسی قرار گیرد لازم است کلیه عوامل و پارامترهای موجود مورد توجه قرار گیرد.

هنگامیکه خاک را شناسایی می کنیم خاک را به پلات های مختلف تقسیم می کنیم و آنها را از نظر شور قلیای بودن ، فراوانی یون سدیم مواجه با محدودیت های عمده و اینکه از لحاظ مواد غذایی و مواد آلی در چه حد هستند بررسی می کنیم.

هیدرولوژی:منطقه طرح از نظر هیدرولوژی در حوضه بسته منطقه به دست آورده می شود. اینکه در منطقه آبهای سطحی، آبراهه ها، رودخانه ها، رودخانه های آبشور، آبهای زیر زمینی، چاه و چاه آبشور.

حرارت:حرارت یکی از مهمترین عوامل رشد و نمو گیاه تاغ به شمار می رود.

بارندگی: آب برای مناطق خشک و نیمه خشک اهمیت فراوانی دارد و از عناصر مهم آب و هوایی به شمار می رود. با رش باران بیش از هار عنصر اقلیمی دیگر در رشت نبات تاغ و نیز در اجرای عملیات بیولوژیکی اثر می گذارد.

باد:توزیع فراوانی های سالانه سرعت و جهت باد و … باید بررسی شود.

پوشش گیاهی:یکی از ویژگی های اصلی مناطقی که مقدار بارندگی آن کمتر از – اصلی تر در سال است از عدم تعادل انتشار آب در خاک که این امر در وضع پوشش گیاهی کاملا نمودار است. پراکندگی پوشش گیاهی در منطقه طرح اعم از اشکوب بالا و کف اشکوب به علت پستی و بلندی و فرورفتگی های موجود و نفوذ آب در مناطق فرورفته بیشتر از مناطق پست می باشد.

استپهای منطقه طرح در دو گروه گزروفیتها xerophytes و فره آتوفیتها phereatophytes تقسیم می گردد.

گزوفیت ها گیاهانی هستند که در مقابل خشکی مقاومت داشته و تا حدی در مقابل نمک مقاوم هستند.

فره آشوفیت ها گیاهانی هستند که از سفره های آب زیر زمینی تغذیه می کنند.

نوع گیاهان مورد استفاده تاغ Holoxy lon گز Tamarix پده Populus جزو گیاهان اشکوب بالا.

تاغ که درختان و درختچه هایی با ساقه های بند بند و بدون برگ هستند و برگ های متقابل آنها از بین رفته و به صورت فلس های کوچکی در آمده است. گلهایش پنتامر و دو برگه فرعی کوچک در زیر گل قرار گرفته است.

تاغ بر دو نوع است. سیاه تاغ Aaloxylon Aphyllum و زرد تاغ Haloxylon persicam

سیاه تاغ: چون درون چوب آب تیره و سیاه است از این رو نام محلی آن سیاه تاغ است. پوست تنه درخت خاکستری تیره می باشد.

زرد تاغ:تنه آن راست و تپوست تنه درخت آن خاکستری روشن است. چوب آن سخت و سنگین و شکننده و فاقد درون چوب می باشد. از آنجایی که پوشش گیاهی در حفظ منابع آب و خاک کشور و همچنین تولید علوفه طبیعی برای دام که نهایتا منجر به تولید گوشت خواهد شد  و سایر فواید جنبی و حمایتی از حیات وحش، محصولات فرعی، و بهبود محیط زیست از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

روش مطالعه: پس از بازدید صحرایی از طرح 500 هکتاری در منطقه گچی آباد و مشاهداتعینی و نمونه برداری با استفاده از آمار برداری تصادفی در اامتداد ترانسکتهای خطی و بهره گیری از روش امتیازی و بررسیهای فاکتور تاج پوشش هایترکیب گیاهی حفاظت خاک قدرت تولید فعلی و مقایسه آن با تولید حد مطلوب و فراوانی خارو خاشاک و وضعیت زادآوری گیاهان موجود پس از تجزیه و تحلیل و آزمایش وضعیت پوشش با ملاحظه به جدول پیوست درصد پوشش تاجی ضعیف و کم می باشد.

بررسی آفات و امراض: حیات توده تاغزارهای محدوده طرح تحت تاثیر عوامل مختلف محیطی قرار داشته و از مهمترین آنها می توان به آفات و امراض اشاره کرد که هر ساله خسارت سنگینی به ریشه ساقه بالاخص بذر آن زده و سرمایه های هنگفتی که برای ایجاد آنها صرف شده را تلف می نماید. نوع آفات که بر روی تاغ تاثیر می گذارند: پروانه ها ، سوسک ها ، بالتوریها ، شپشک ها ، کنه ها ، دوبالان، جوندگان ، ملخ ها و پیل ها.

نتیجه: این بررسی نشان می دهدکه توده تاغزارهای دست کاشت ابردژ ورامین در منطقه خشک و بیابانی استپی (p>2t) با زمستان های سرد و تابستان های گرم و خشک قرار دارد بافت خاک رویشگاه در اکثر نقاط شنی با درصد رطوبت اشباع خیلی کم و از نوع خشک سبک شور و شور سدیم دار می باشد. گونه های گیاهی اشکوب کف از قبیل خارشتر حغچغه و سالسولا و اشکوب بالا مانند زرد تاغ وسیاه تاغ در این تیپ خاک سازگاری یافته و رشد می نمایند. با توجه به اینکه ریشه گیاهان به اعماق زمین نفوذ می کند ، تامین آب از سفره های عمیق آب های زیر زمینی بدون وجود یکه لایه سخت و غیر قابل نفوذ را امکان پذیر ساخته است. همچنین در فاصله بارندگیهای سالانه به علت نفوذ پذیری خاک رطوبت قابل استفاده گیاهان در آن ذخیره می گردد. عدم همبستگی بین نسبت شن به سایر اجزای بافت خاک و سنگینی خاک در لایه های پایین تر در مناطقی از رویشگاه به حدی است که عاری از پوشش کف گردیده است.

سازگاری درختان تاغ در این اراضی با زادآوری خوبی همراه است. زادآوری توده فعلی از نظر کمی و کیفی در شرایطی است که هدفهای برنامه ریزی طرح را توجیح می کند با تجه به اینکه در مناطق خشک عامل خاکی تعیین کننده آب قابل استفاده گیاه می باشد شناخت این عوامل به منظور ارزیابی کیفیت اراضی جهت اجرای طرح های تثبیت شن و بیابانزدائی یا انجام عملیات پرورشی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

خاک های مناطق رویشی سیاه تاغ اراضی شنی شور خاک های Takyrs و خاک های سبک فقیر و عاری از مواد آلی و عناصر غذایی می باشد. در صورتی که برای سفید تاغ یا زرد تاغ در خاک های متراکم سخت و شور به خوبی انجام نمی شود. و از این نظر حساس تر از سیاه تاغ است. نوع بافت خاک همراه با ماسه های بادی و پورفیل های حفر شده در کلیه رویشگاه ها تا حدی این موضوع را تائید می نماید. یکی از عوامل موثر در پژمردگی درختان جنگل های دست کاشت تاغ انبوهی تاغزارها است. برای این منظور از ظریب انبوهی که شاخص شادابی و سرسبزی درختان تاغ است استفاده گردیده است.

فرمول ضریب انبوهی ( H عامل ارتفاع  ، CD قطر تاج و a سن درختان می باشند.)

H × CD

1000a

بررسی رابطه بین قطر قالب شاخه ها و ارتفاع شاخه ها نشان می دهد که این رابطه بصورت منحنی رگرسیونی است که نوسانات منحنی گویای نقش احتمالی بافت، آفات و امراض خشکسالی و رطوبت اندک خاک، انبوهی تاغزارها وجود املاح در قشر زیر زمین پاره ای از نقاط و کیفیت خاک در آن می باشد.

فصل دوم: اهمیت جنگل کاری

مقدمه

توجه به مسائل ایمنی بزرگ راه های کشور یکی از نکات ضروری و الزامی است. زیرا رشد جمعیت شهر ها و به سهولت در شبکه ارتباطی درون شهری و برون شهری انجام می گیرد نیاز به توسعه شبکه ارتباطی است.

توسعه شبکه راهی بین شهرها و مناطق پر جمعیت معمولا عریض و به صورت بزرگراه  ( اتوبان) احداث می شود. در چند دهه ی اخیر خوشبختانه سرمایه گذاری کلانی  در کشور علی الخصوص در سه دهمه اخیر در احداث بزرگ راه های درون شهری و برون شهری است چون رشد اقتصادی هر کشوری به خطوط ارتباطی آن بستگی دارد. به منظور تامین ایمنی های لازم هزینه های سنگینی را متولیان  خطوط ارتباطی در هر کشور صرف می کنن تا بتوانند جان انسان ها را در حد ممکن حفظ نمایند. نصب نرده های ایمنی در طرفین بزرگ راه ها، ایجاد باند سبز در وسط بزرگ راه ها ( به منظور جلوگیری از اثر نور اتومبیل های جهت مخالف که باعث خستگی چشم رانندگان سمت مقابل گردیده و بعضا ممکن است حوادث دلخراشی را بیافرینند) و همچنین ایجاد فضای سبز در حاشیه اتوبانها برای هدف چند منظوره ( از جمله اثرات روانی آن در جلوگیری از خستگی راننده، مانع از ورود گردو خاک به بزرگراه و غیره) از مواردی است که به کار گرفته می شود. این نوار ها یا باند های سبز در داخل شهر سهولت ایجاد می شود چون امکان رسیدگی ، نگهداری و آبیاری میسر است. فلذا از گونه های مختلف برای ایجاد فضای سبز استفاده می گردد. گونه های مورد استفاده از پهن برگان ، سوزنی برگان، اعم از درختان، درختچه ها و بوته ها می تواند باشد. ایجاد فضای سبز در بزرگراه های بین شهری به علت طولانی بودن مسیر که ممکن است گاهی به چند صد کیلومتر هم برسد امکان استفاده از گونه های مختلف را در مناطق خشک و نیمه استپی، استپی و صحرائی) که نیاز به پرستاری و نگهداری به ویژه آبیاری دارند مشکل و عموما غیر ممکن می سازد. بدیهی است در چنین شرایطی و مناطقی باید از گونه هایی استفاده کرد که استقرار آنها به سهولت امکان پذیر باشد و نیاز به پرستاری خاصی نداشته و با شرایط اقلیمی منطقه سازگاری خوبی نشان داده و آراسته شود و قادر به تامین نیاز خود باشند.

اهمیت ایجاد فضای سبز در بزرگراه ها

اثرات فضای سبز در محیط و موجودات از جمله انسان بر کسی پوشیده نیست. ایجاد نوار سبز در حاشیه بزرگ راه ها در نوژ وسط آن در داخل شهرها سالیان  درازی است که الزامی شده و قدمت تاریخی در کشور ها دارد و ایجاد نوار سبز و درختکاری در حاشیه جاده ها نیز سابقه تاریخی دارد ولی توجه  و کسترش آن در جاده های بین شهری اصلا ملموس نیست و صرفا توسط افراد علاقه مند در جاده های اختصاصی انجام شده است.

جاده هایی که فضای سبز در حاشیه ی خود دارند از زیبایی و جلوه خاصی برخوردار هستند و انسان وقتی در مسافرت ها به این مخل های می رسد تحت تاثیر فضای سبز قرار گرفته و از آن لذت می برد و عموما رانندگان و مسافرین استراحت بین راهی خود را در زیر درختان می گذرانند. بدیهی است ایجاد نوار سبز در حاشیه و وسط بزرگراه ها از فوائد زیادی برخوردار اس و این لازمه یک برنامه ریزی صحیح  نگهداری پس از احداث فضای سبز است. البته با مکانیزه کردن عملیات داشت و شخصی شدن متولی مسئول نگهداری فضای سبز احداثی آسانتر خواهد بود.

به چند منظور ایجاد فضای سبز در حاشیه ورفوژ بزرگراه ها برای کشور ارزشمند است که برخی از آنها به شرح ذیل می باشند:

• حفظ حریم بزرگراه ها
• زیباسازی و ایجاد پارکینگ های تفرج گاه هاهی جهت استراحت
• جلوگیری از اثر نور خودروهای جهت مخالف و خستگی رانندگان و خطرات احتمالی
• جلوگیری از انتقال سروصدای ناشی از حرکت خودروها به واحد های مسکونی و ماشین های اطراف بزرگ راه ها و خنثی سازی اثرات نامطلوب آنها نظیر: سردرد- بی حوصلگی و غیره
• کاهش درجه حرارت محیط ناشی از برگشت انرژی (آلبیدو) و افزایش رطوبت نسبی
• تقلیل ورود گرو غبار به بزرگراه
• خنثی سازی آلودگی هوا در اثر سوخت خودروها ( ایجاد گاز های CO و CO2)
• اثرات دلپذیر فضای سبز در روح و روان و خستگی زدایی آن
• جلوگیری از فرسایش خاک توسط آب و باد و تغذیه سفره های زیر زمینی
• ایجاد فضای سبز نشانه ای از رشد و آبادانی کشور در بخش خطوط ارتباطی برای رانندگان و مسافرین دول خارجی که از این بزرگراه استفاده می کنند می تواند تلقی گردد.

شرایط اکولوژیکی:از نظر تقسیمات اقلیمی منطقه جز منطقه نیمه استپی است (تهران-قزوین) دارای تابستان های گرم (حداکثر مطلق درجه حرارت 40 درجه سانتی گراد) و زمستان های سرد ( حداقل مطلق درجه حرارت 22 درجه سانتی گراد) می باشد.

نزولات جوی بصورت برف در زمستان و باران در پائیز و بهار است  و به ندرت در تابستان بارندگی اتفاق می افتد. میزان متوسط نزولات آسمانی در سال 271 میلی متر در سمت کرح و بیشتر از آن در سمت ساوجبلاغ و قزوین می باشد. متوسط رطوبت نسبی منطقه حدود 58 درصد می باشد نظر به وضعیت پراکنش نزولات آسمانی که عمدتا در فصل غیر زراعی است و همچنین شدت درجه حرارت منطقه در تابستان  پوشش گیاهی ضعیف تا فقیر و میزان تبخر و تعریق و وزش بادهای گرم فصل گرما نیاز به آبیاری اجتناب ناپذیر است.

خاکشناسی: مطالعات خاکشناسی اجمالی انجام شده و بررسی های صحرائی، حاکی از عدم وجود محدودیت استقرار گونه های خشکی پسند سردسیر و نیمه سردسیر است.

اسیدیته خاک از 7 تا 8.5  متغیر بوده و آهک بصورت رشته های ریز و یکه و ذرات سفت شده در اکثر خاک های منطقه وجود دارد.

بافت خاک بسته به موقعیت محل از شنی درشت تا رسی، شنی رسی متفاوت است ولی بیشتر خاک ها منطقه رسی شنی است.

غالبا خاک های تشکیل یافته از نوع رسوبات رودخانه ای است که در اثر رسوب گذاری رودخانه ای نظیر کرج و کردان طلالقان رود به وجود آمده است به طور کلی خاک های تشکیل یافته از نظر بارخیزی و مواد و آلی خیلی ضعیف و فقیر است به علت دانه درشت بودن و بافت سبک ظرفیت نگهداری آب در خاک بسیار پائین است. البته چنین کار هایی با اضافه کردن مواد عالی نظیر کود دامی از نظر حاصلخیزی و ظرفیت نگهداری آب در خاک بسیار پایین است. البته چنین کارهایی با اضافه کردن مواد آلی نظیر کود دامی از نظر حاصلخیزی و ظرفیت نگهداری آب در خاک قابل اصلاح هستند.

وضعیت زمین شناسی: نظر به اینکه شناسایی ماده اولیه تشکیل دهنده خاک عامل موثری در تشخیص خواص فیزیکی و شیمیایی خاک می باشد، لذا به صورت یک لاین به طول یک کیلومتر از طرف شمال به وسیله رشته کوه های البرز و از طرف جنوب به وسیله کوه های مرکزی ایران محدود شده است.

رشته کوه های البرز در ارتفاعات شمال منطقه غالبا از سنگ های رسوبی و آذرین که مربوط به دورانهای سوم و چهارم زمین شناسی می باشد سنگ های رسوبی مذکور در اواخر دوران دوم چین خوردگی و ساختمان آسیبی به خود گرفته اند که تزریق و خروج مواد مذاب درونی باعث ایجاد گسل ها و شکستگی ها در این تشکیلات شده که دارای مقداری آب ذخیره  می باشند. در بین ارتفاعات البرز و رشته کوه های مرکزی هم تشکیلات مسن شامل ماسه سنگ مارن گچ و سنگ های نمکی دیده می شود که این تشکیلات در زیر مواد آبرفتی جوان که دشت کرج و قزوین را بوجود آورده به صورت کاقدیس و ناودیس هایی در جهت غرب و شرق ادامه اده

پوشش گیاهی: بررسی وضعیت پوشش گیاهی حاشیه بزرگراه کرج و قزوین حاکی از این است که این منطقه مانند سایر مناطق تخت تاثیر چرای بی رویه قرار گرفته و پتانسیل طبیعی چرائی خود را از دست داده به طوریکه غالبا نباتات خشکی و غیر خوشخوراک جایگزین گیاهان خوشخوراک گشته است. با ورود بی موقع دام و لگد کوب شدن جوانه های تازه رسته از بذر و همچنین ندادن فرصت برای به بذر نشستن گیاهان خوشخوراک به علت نداشتن برنامه تناوب چرایی و فشرده شدن ستر بذر و کاهش حاصلخیزی خاک و پراکنش نامناسب نزولات از عوامل اصلی عدم تجدید حیات طبیعی نباتات خوشخوراک بوده است. نتیجه این رفتار در عرصه های منابع طبیعی باعث هجوم گونه های خشکی و غیر خوشخوراک شده است. در بخش هایی که توسط مردم تصرف شده و عملیات زراعی در آنها اعمال می شود وضعیت به صورت دیگر است. در این عرصه ها در اثر شخم های ناصحیح شستو شوی خاک در جهت شیب ها وجود دارد و نباتات دائمی خوشخوراک از بین رفته و گیاهانی نظیر ورک (Persica) و خارشتر Alhagi cameloram جایگزین آنها شده است.

نباتات غالب منطقه گونه های زیر را تشکیل می دهند:

درضه	Artemizia. Herba. Alba
جارو	Actaca arientalis
انواع گوناگون	Astragalus . ssp
	Bromuas . danthoniae
	Boisseria . syuarosa
	Eremopyram . orintalis
انواع خار	Echynopes

نباتات دست کاشت به اصطلاح  غیر مثمر کاشته در باغات و محوطه بزرگراه

• کاج تهران Pinus . El Darcica
• سرو حمزه ای Thuga . Orintalis
• اقاقیا Robinia Pseuduacacia
• عرعر Ailanthus
• نارون Ulmus
• چنار Platanus . orientalis
• زبان گنجشک Fraoxinus . rotuandi Folia

از درختان مثمر (دارای حاصل هستند) می توان

• سنجد
• توت Morus . alba
• زالزالک
• بادام Amygdalus . communis
• گردو guglans . regia

گونه های پیشنهادی: با بررسی وضعیت اکولوژیکی منطقه ، عوامل آب و هوایی خاک شناسی و گونه های کاشته شده در سالیان قبل از بررسی وضعیت رویشی و سازگاری آنها و سایرفاکتورهای موثر گونه های زیر پیشنهاد شده

الف – گونه های مناسب حاشیه ی اتوبان

1- سرو نقره ای   2-کاج تهران   3-کاج سیاه   4-اقاقیای معمولی   5- داغداغان   6-عرعر   7-توت   8-سنجد   9-ارغوان

ب- گونه های مناسب برای حاشیه اتوبان

1- سرو نقره ای   2-تاغ   3-اسفناج وحشی

نحوه کاشت گونه ها: کشف گونه ها در حاشیه و حتی در باغچه وسط بزرگ را به صورت متناوب و یا ترکیبی به سرشت ریشه ای یعنی شکل گیری در خاک بایستی توجه نمود زیرا گیاهان دارای ریشه ی عمیق پس از استقرار و آداپته شدن امکان رها کردن آن ها به صورت دیم وجود دارد یعنی ریشه این نوع نباتات ( تاغ ، آتریکلیپس، سرو نقره ای و…) نادرند و با استفاده از رطوبت تخت الارضی خاک مواد غذایی خود را تامین می کنند و در صورتیکه گونه هاییکه دارای ریشه نسبتا سطح الارضیدارند و یا به عبارتی ریشه عمودی کمتری ایجاد می کنند متکی به آبیاری مصنوعی هستند. بنابر این گونه هایی که دارای سرشت ریشه ای مشابه هستند اصلح است باهم کشت شون به طور کلی کاشت نهال در عرصه های فضای سبز بایستی با توجه به خواهش گونه ها علی الخصوص از نظر نیاز آبی و یا توانایی تامین آب خود از خاک های تحت الارض انجام پذیرد.

روش آبیاری: توجه به رویه آبیاری از لحاظ کیفیت و کمیت آبیاری نگهداری فضای سبز و نیروی انسانی و … از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بنابراین لازم است مطالعه تفصیلی به بحث نگهداری فضای سبز علی الخصوص در مورد نحوه استحصال و ریه آبیاری و نگهداری سیستم با دقت بیشتری صورت گیرد.

روش آبیاری قطره ای صرفنظر از هزینه اولیه آن از چند نسل جهات ارجح به سایر روشهای آبیاری است.

اولا با حداقل آب حداکثر آبیاری بودن پرت آب عملی است. ثانیا با توجه به شرایط خاک منطقه (ساختمان و بافت خاک تشکیل پیاز رطوبتی به شکل سقونی است و ریشه را به سمت پایین هدایت می کند و از گسترش آن در سط الارض جلوگیری می نماید. آبیاری به طور منظم و با کیفیت و در زمان مناسب و معین صورت می گیرد. رابعا با فشرده نشدن خاک تهویه خاک ریشه دوانی خوب انجام می شود. میزان تبخیر سطحی از طریق لوله های تهویه ای کمتر صورت می گیرد. ورانی در آبیاری های غرق آبی خاک فشرده شده و اثرات منفی در تهویه، گسترش ریشه و افزایش اثر درجه حرارت و تبخیر دارد.

خامسا هزینه نگهداری آن بسیار کم است. زیرا با حداقل  نیرو و امکانات نگهداری فضا میسر و عملی است. سادسا معایب ناشی از آبیاری غرق آبی از نظر فنی در روش آبیاری قطره ای بوجود نمی آید. تاسعا نهایت صرفه جویی در آب شده به طوریکه با 3 لیتر در ثانیه می توان کل نوار سبز دوطرف بزرگراه و رفوژ آنرا که کمتر از 400 هکتار می باشد آبیاری نمود.

فصل سوم: فرسایش

مقدمه

هر سال مقدار زیادی از خاک مورد فرسایش قرار می گیرد که برای تشکیل 25 میلی متر خاک سطحی در شرایط طبیعی به زمانی حدود 300 سال نیاز است تا این مقدار خاک تشکیل شود. در حالیکه سالیانه مقدار بیشتری خاک تحت تاثیر فرسایش قرار می گیرد. فرسایش از کلمه Erosion گرفته شده است.سائیده شدن سطح زمین را فرسایش می گویند. این فرسایش تحت تاثیر عوامل محتلف به وجود می آید. مثل باد، آب، یخچال که هرکدام را بر حسب عامل اتفاقی فرسایش به آن اسم می خوانند. مثل آبی، فرسایش بادی و فرسایش یخچالی. از لحاظ سرعت ، فرسایش را به فرسایش طبیعی و یا زمین شناسی یا Natural و فرسایش تشدیدی که عامل به وجود آونده آن انسان است تقسیم می کنند. فرسایش طبیعی از ابتدای کره ی زمین بوده ایت و شکل ظاهری سطح زمین را به صورت فعلی در آورده است و باز هم به مرور زمان در آن تغییراتی دیگر ایجاد خواهد کرد.

فرسایش بادی: فرسایشی که توسط باد انجام می شود را فرسایش بادی می گویند. باد عامل دینامیک خارجی است که باعث تغییر شکل زمین می شود. این باد در مناطق بیابانی و در مناطقی که همرار باشند و ناهمرواری نداشته باشد بیشتر تاثیر می گذارد. فرسایش بادی باعث انتقال و جابجایی مواد تخریبی می شود. انتقال و جابجایی مواد به چند صورت یا با چند وسیله جابجا می شود که مهمترین آن ها آب و باد است که در اینجا مد نظر ما باد است. این باد معمولا در مناطق پست عمل می کند که به آن low land می گویند که مراحل آن به ترتیب زیر است:

• ابتدا باید ذره کنده شود Detachment
• سپس حمل شود Transportation
• در آخر رسوب گذاری کند Deposition

پس فرسایش بادی طی مراحل انتقال و جابجایی مواد تخریبی توسط باد طی مراحل کنده شدن – حمل و رسوبگذاری انجام می شود.

در فرسایش بادی باید به مسائلی توجه کرد:

• خصوصیات مربوط سطح زمین مثل پستی و بلندی، پوشش گیاهی ، رطوبت و اندازه ذرات
• خصوصیات باد مثل فراوانی

عوامل موثر بر فرسایش بادی: این عوامل می تواند طبیعی ( پوشش گیاهی) یا محیطی ( پستی و بلندی) یا فیزیکی ( ارتفاع) و یا بیولوژیکی (پوشش گیاهی و عوامل زنده) باشد.

یکی از عوامل موثر در فرسایش پوشش گیاهی است که نبود آن باعث فرسایش بادی و وجود آن باعث جلوگیری از فرسایش می شود. یکی از روش هایی که به وسیله پوشش گیاهی استفاده می شود بهره گیری از احداث باد شکن های زنده است. به این صورت که با توجه به نبات غالب در منطقه و شدت باد از چند ردیف درخت استفاده می شود به این ترتیبکه هرچه شدت باد بیشتر باشد تعداد ردیف های درختان کاشته شده بیشتر می شود. البته بادشکن های غیر زنده نیز در جلوگیری از فرسایش بادی موثر است. مثل ساخت دیوار در جهت باد برای جلوگیری از فرسایش.

فرسایش آبی: فرسایشی که بر اثر آب بوجود می آید را فرسایش آبی می گویند. انتقال و جابحایی مواد به چند صورت یا با چند وسیله ای جابجا می شود. عموما آب در مناطق کوهستانی Upland عمل می کند.

عوامل موثر بر فرسایش آبی عبارتند از:

• عوامل اقلیمی
• فرسایش پذیری خاک

از مهمترین عوامل اقلیمی باران است. بارندگی در گاهی مواقع باعث ایجاد رواناب می شود به این صورت که بارندگی با شدت ثابت نفوذپذیری در ابتدا در حداکثرمقدار خود قرار دارد و به تدریج در اثر گذشت زمان از مقدار نفوذ کم می شود پس برای نفوذپذیری یک منحنی پایین رونده (نزولی) خواهیم داشت . در سمت بالای منحنی نفوذپذیری بیشتر از بارندگی می باشد در یک لحظه نفوذد برابر باران می شود و بعد از آن بر اساس گذشت زمان مقذار نفوذ پذیری بیشتر از بارندگی خواهد بود. رواناب از نقطه ای شروع می شود که مقدار نفوظ پذیری کمتر از بارندگی باشد و به تدریج بر اثر گذشت زمان برای رواناب منحنی صعودی خواهیم داشت. همانگونه که عوامل گیاهی در فرسایش بادی موثر بودند در فرسایش آبی نیز موثر هستند. به این صورت که

• جلوی ضربات باران را می گیرد
• باعث افزایش مواد آلی می شود.
• با ریشه های فرعی باعث تثبیت خاک می شود.
• باعث افزایش نفوذپذیری می شود
• از برخورد مستقیم خورشید جلوگیری میکند
• نگه داشتن قسمتی از باران درخود

در ضمن اینکه گیاهان کوتاه برای جلوگیری از فرسایش بسیار مهم ترند.

روش های کنترل فرسایش آبی:

• بیولوژیکی
• مکانیکی

در مورد بیولوژیکی می توان به:

• استفاده مناسب از زمین
• انجام شخم مناسب
• استقرار پوشش گیاهی مناسب
• اسفاده از روش های پیشرفته کشت و کار
• گذاشتن بقایای گیاهی روی زمین یا مالچ پاشی
  و رعایت تناوب زراعی ، جنگل کار در اراضی شیبدار ، کود دهی در کل شامل این روش هاست.

روش های مکانیکی هم عبارتند از:

• تغییر مسیر آب
• استفاده از زهکشی زمین
• چپر سازی و حصار کشی دیوار های خشکه چین
• کشت در امتداد خطوط ترازو …

آبخیزداری

آبخیزداری یکی از رشته هایی است که از آب های موجود در منطقه  استفاده کرده و با ایجاد یک سری تغییرات در منطقه  آب موجود را به بهترین صورت به کار می گیرد.

تخریب آبخیز و اهمیت آبخیزداری: کاهش پتانسیل تولیدی منابع آب و خاک یک خوزه آبخیز را آبخیزداری گویند که همراه با تغییرات فاحش در رژیم هیدرولوژیکی حوزه از جمله کاهش کیفیت و کمیت واناب ها و منابع آبی حوزه می باشد. فرسایش، رسوب، سیل و خشکسالی از مهمترین عوامل تخریب در حوزه آبخیز هستند.

کنترل هرزآب از بروز رواناب و سیل و ویرانی آنها می کاهد.

یکی از عواملی که می تواند تا حدی جلوی رواناب و هرزآب را بگیرد و از آب منطقه به درستی استفاده کند بکارگیری بند است که بند ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از: 1- بند چپری   2- بند سنگ چین   3- بند سنگ چین با ملات   4- بند سیمانی   5- بند چوبی   6- بند گابیونی   7- بند خاکی   8- بند ترکیبی   9- بند ملاتی و …

انواعی از بندهای موجود در عرصه:

• بند های گابیونی جهت کنترل سیل

  البته لازم به ذکر است که افزایش عمر مفید سدها با کاهش رسوب ورودی به آنها میسر می شود و به این طریق عمر سدها افزایش می یابد و زمان بیشتری می طلبد تا اینکه به وسیله رسوب پر شود.

• بند ملاتی جهت کنترل سیل و رسوب
• بند سنگ وملات جهت کنترل سیل
• کنترل سیل با احداث بندهای خشکه چین متوالی
• استحصال آب با احداث بند ترکیبی
• کاشت درخت در رسوب انباشته شده پشت بند
• تغذیه سفره مصنوعی

ارزش عواید زیست محیطی: به منظور پاکیزه سازی محیط زیست. اشتغال زایی، کاهش مهاجرت و بالاخص بالا بردن راندمان بازدهی مراتع جهت تعادل پایدار در اکوسیستم های بیابانی و کوهستانی و…

نتیجه گیری

آبخیزداری یا مدیریت حوزه های آبخیز شمال 4 هدف اصلی است

• کنترل سیل و کاهش خطرات ناشی از آن
• استحصال و تولید آب و افزایش ذخیره آب در سطح زمین و یادر سفره های آبهای زیر زمینی
• حفاظت خاک
• کنترل رسوب

فصل چهارم: احیاء و حفاظت از بیابان

مقدمه

بیابان، با آوردن نام بیابان ذهن آدمی اینگونه مصور می کند که بیابان یعنی جایی که هیچ گونه حیاتی در آن وجود ندارد در حالیکه می شود بیابان را احیا کرد و تبدیل به یک مکانی کرد که هم گیاه بتواند در آنجا دوام بیاورد و هم اینکه گونه های حیوانی در آنجا زندگی کنند. همانگونه که در منطقه ابرژ ورامین توانسته اند زمنی های خشک آنجا راتبدیل به تاغزارهای سبز کنند که حالا می شود نام آن جا را جنگل تاغ گذاشت. البته این کار مستلزم برنامه ریزی و طرح ریزی هایی است که جلوتر آن ها را مورد بررسی قرار می دهیم.

تولید نهال گلدانی تاغ

تولید نهال گلدانی تاغ به این صورت است که ابتدا عملیات گلدان گیری در اسفند ماه انجام می شود. از گلدان های نایلونی به ابعاد 12×25 سانتی متر استفاده می شود. ترکیب محتویات گلدان شامل خاک رس+ماسه+مقدار کمی کود می باشد. گلدان ها به طور منظم در ردیف های منظم چیده می شوند. عملیات کشت بذر در اواخر اسفند ماه همراه با آبیاری به موقع انجام می شود. بذرهای تاغ مورد استفاده با درصد خلوص حدود 90 درصد و به تعداد 15-0 عدد در هر گلدان می باشد. عملیات آبیاری هر روز دو مرحله (صبح و عصر) انجام می گیرد. بعد از گذشت مدت 5-3  روز جوانه های تاغ سر از خاک بیرون آوردند. بعد از جوانه زنی تعداد دفعات آبیاری کم گردید. بعد از حدود 45 روز اززمان کشت، وجین و تنک کردن گلدان ها شروع گردید و در هر گلدان 3 نهال باقی ماند. باید توجه داشت تا نهال های تولید شده در حد مطلوب باشند و عملیات آبیاری، مبارزه با آفات احتمالی و … تا زمان انتقال نهال ها به عرصه کشت ادامه پیدا کند.

کاشت نهال های تولید شده

در این مرحله باید عرصه ی مناسب جهت کاشت نهال را انتخاب کنیم. چاله کشی با ابعاد 60x60x60 سانتی متر انجام می شود. عملیات انتقال نهال به عرصه و نهال کاری در اوایل بهمن ماه با احداث تشک های مناسب شروع می گردد. سپس قسمت پایینی گلدان ها به طور کامل از گلدان جدا می شود و ریشه آزاد می گردد.

البته در مورد کشت نهال باید به مواردی توجه کرد

• نهال بالاتر از کف و با تشک هایی به ارتفاع 20 سانتی متر کشت می گردد.
• در زیر گلدان و کف چاله های کنده شده به میزان کافی خاک نرم ریخته شود.
• قرار دادن گلدان در چاله ها تا یقه نهال، و خاک مورد استفاده کاملا کوبیده گردد.

بلافاصله باید عملیات آبیاری با حجم 30 لیتر در هر تشتک انجام گیرد.  ضمن اینکه به دلیل گرمای زیاد باید آبیاری به دفعات بیشتری تکرار شود.

مدیریت پرورشی جنگل های دست کاشت تاغ

عملیات پرورشی (هرس) جهت کمک به زادآوری و خروج درختان خشک و پیر از محدوده تاغزارها باید انجام شود. انتخاب هر درخت جهت برش باید با نظر کارشناس باشد. اتفاع ناحیه قطع درخت از فاصله 20-15 سانتی متری سطح خاک می باشد. قطع درختان باید به صورتی باشد که به قسمت باقی مانده ضربه وارد نشود. یعنی باید در خلاف جهت باد و به صورت مورب بریده شود.  تمام شاخه های فرعی درخت همراه با تنه اصلی جهت جلوگیری از رقابت باید قطع گردد جست زنی به صورت متعادل انجام  شود.

باید در انتخاب درختانی که لازم است قطع شود دقت شود تا بعضی از گونه های مسن جهت تولید بذر باقی بماند و همگی قطع نشوند.

باتوجه به تجربیات بدست آمده عملیات هرس باید هر 3 سال یکبار صورت بگیرد و شاخه های بریده شده جهت جلوگیری از شیوع آفات و افزایش نمک و شوری خاک سریعا از منطقه خارج می گردد.

پخش سیلاب (کنترل هرزآب)

انتخاب زمان شروع عملیات بعد از دومین بارندگی و نرم شدن زمین است. احداث هلالی ها در مکان های مناسب و مناطقی نظیر آبراهه های کوچک و سطوحی که در آن آب جاری بوده انجام می شود. احداث هلالی ها توسط کارگران انجام می شود. تعداد هلالی ها در هر آبراهه با توجه به میزان و سرعت حرکت آب و وجود یا عدم وجود پوشش گیاهی از 100-75 عدد در هر هکتار متغیر می باشد.

هلالی ها به صورت نیم دایره با ارتفاع 50 سانتی متر و شعاع 1.5 متر می باشد که دو گوشواره خروجی جهت عدم شکسته شدن با سنگریزه های مناسب کوبیده گردید و بعد از احداث هر هلالی خاک آن به نحو مناسبی کوبیده شده در احداث هلالی ها در منطقه اصل همپوشانی هلالی ها باید مورد توجه قرار گیرد. عملیات بذر کاری با گونه تاغ برروی دامنه داخلی هر هلالی در ارتفاع 3/2  از کف صورت می گیرد. بذرهای کاشته با توجه به بارشهای اوایل سال سند می شوند.

نتیجه:

با توجه به عملیات انجام شده حال می توان تاغستان سرسبزی را در ناحیه ی ابردژ ورامین مشاهده کرد که البته باید عملیات مراقبتی همچنان ادامه داشته باشد تا از کیفیت عرصه کم نشود و همچنان سرسبز باقی بماند.

منابع:

درختان و درختچه های ایران – دکتر ثابتی
ژئومرفولوژی کاربردی – دکتر احمدی

جنگل کاری در خشک بوم – دکتر کردوانی

طرح کاشت تاغ در منطقه ابردژ (ورامین)

استفاده از اطلاعات سازمان منابع طبیعی کل استان تهران

استفاده از طرح های سازمان منابع طبیعی شهرستان ورامین